نشست علمی «دفاع از حریم اهل‌بیت» با هدف بررسی و نقد پژوهش موضوعشناسی آیین تکریم اهل‌بیت(ع) از سوی مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی برگزار شد.
در این نشست علمی، حجت السلام و المسلمین حجت الله بیات، مدیر گروه فرهنگی مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی به عنوان ارائه دهنده و حجت السلام و المسلمین جواد محدثی، استاد و پژوهشگر حوزه علمیه قم به عنوان ناقد اصلی به ارائه مبحث پرداختند.
حجت السلام و المسلمین حجت الله بیات در ابتدای این نشست اظهار داشت: پژوهش موضوع شناسی «دفاع از حریم اهل‌بیت علیه السلام» با توجه به گستردگی و اهمیت آیینهای تکریم اهل‌بیت(ع) در گروه فرهنگی اجتماعی مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی آغاز شد.
این پژوهشگر عرصه فرهنگ و رسانه بیان کرد: افرادی که در جریان این پژوهش قرار گرفته‌اند، اذعان داشته‌اند که این کار گسترده در این فرصت کوتاه، جز با عنایت ائمه معصومین(ع) امکان پذیر نیست؛ این پژوهشی جامع و کاربردی است.
حجت السلام و المسلمین بیات با بیان این‌که موضوع شناسی آسیب‌های آیین تکریم اهل‌بیت(ع) هنوز نهایی نشده است، ابراز کرد: برنامه ریزی شده که ویرایش اصلی در ایام تعطیلات فروردین انجام شود.
بخش نخست پژوهش: کلیات، مفاهیم و چارچوب نظری
وی با بیان این‌که بخش اول پژوهش به بررسی کلیات، مفاهیم و چارچوب نظری پرداخته است، افزود: در بخش اول پژوهش به اهمیت موضوع، ضرورت پژوهش، سؤالات پژوهش، عناصر فرهنگ، ویژگی‌های فرهنگ، جایگاه آیین در فرهنگ، معیارهای آیین مطلوب، علل و انگیزه‌های آسیب‌ها و عوامل انسانی آسیب‌ها بررسی شده‌اند.
مدیر گروه فرهنگی اجتماعی مؤسسه موضوع شناسی خاطرنشان کرد: در بخش دوم، به گونه شناسی آسیب‌ها، عناوین آسیب‌ها، مصادیق آسیب‌ها (آسیب‌های اعتقادی، آسیب‌های اخلاقی، آسیب‌های هنجاری، آسیب‌های محصولاتی و آسیب‌های نمادی) جمعبندی و اسناد پژوهش پرداخته شده است.
اهمیت پرداختن به موضوع
وی با اشاره به اهمیت پرداختن به موضوع یاد شده یادآور شد: اهل‌بیت معصومین(ع) از جایگاه ویژه‌ای در اسلام برخوردارند و حتی بیشتر آیینهای مذهبی اسلام به طور مستقیم یا غیر مستقیم به ایشان باز می‌گردد.
حجت السلام و المسلمین بیات با بیان این‌که سهم آیینهای عزاداری در موضوع سید الشهداء بیشتر از سایر ائمه اطهار(ع) است، تأکید کرد: اگر اسلام شیعی و انقلاب اسلامی و آیینهای تکریم را سه ضلع بدانیم، این سه ضلع کاملا با همدیگر مرتبط هستند و تقویت با تضعیف هر کدام از آنان، در دیگری اثر میگذارد؛ این سه مورد در ادبیات امروز و در زبان رسانه نیز به هم گره خورده‌اند.
وی با اشاره به ضرورت انجام پژوهش کنونی گفت: 10 کاستی در پژوهش‌های قبلی وجود داشت که از جمله می‌توان به محدود نگری، معلول نگری، جزئی نگری، یکسان نگری، ارائه ندادن معیارهای تشخیص، روشن نبودن جایگاه عوامل انسانی، خلأ نگاه موضوع شناسانه، پراکندگی، ضعف تحلیل و ارائه ندادن راهکار اشاره کرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث اشاره کرد: 15 سؤال فرعی دین پژوهشی در این پروژه یاد شده وجود دارد که درصدد پاسخ به این سؤالات هستیم؛ از جمله بر محور شناسایی عناصر و ویژگی‌های فرهنگی، تبیین معنای تکریم اهل‌بیت(ع) و مصادیق، قالب‌ها و انواع تکریم و بررسی معیارهای آیین تکریم مطلوب از نظر اسلام هستند.
سیاست‌های حاکم بر پژوهش
وی با اشاره به سیاست‌های حاکم بر پژوهش تأکید کرد: در این پژوهش بر اختصار و ارجاع به منابع اصلی و تفصیلی، ارائه الگو و معیار تشخیص به مخاطب، بهره گیری از منابع متقن و دست اول، پرهیز از پیش داوری و موضع گیری و بهره گیری از همه دیدگاه‌های مختلف تأکید شده است.
حجت السلام و المسلمین بیات خاطرنشان کرد: نگاه فرهنگی و واقع بینانه به آسیب‌ها، استقراء نسبتا تام در منابع موجود، تکیه بر مستندات اطمینان آور، حفظ اسرار و پرهیز از اقدامات آسیب زا و رعایت تناسب و ملاحظات ویژه در ارائه به مخاطبان از دیگر سیاست‌های حاکم بر پژوهش است.
تعریف و عناصر فرهنگ
وی به تعریف فرهنگ پرداخت و گفت: فرهنگ عبارت است از بینش و منش هویت دهنده انسان در حوزه زندگی اجتماعی که به عنوان فرآورده عالی ذهن و فرایند پیچیده و پیشرفته فکر آدری، تحت تأثیر علل و عوامل موجده و معده درونی و بیرونی، در تمامی کارکردها و کلیه مظاهر مادی و معنوی تجلی می‌یابد و کلیت به هم تافته و به هم پیوسته‌ای از باورها، فضیلت‌ها، ارزش‌ها، آرمان‌ها، دانش‌ها، هنرها و فنون، آداب و اعمال جامعه را شامل می‌شود و مشخص کننده ساخت و تحول کیفیت زندگی هر ملت است.
این پژوهشگر حوزوی با اشاره به عناصر آن عنوان کرد: سه عنصر معنوی و نامحسوس در فرهنگ وجود دارد که عبارت از باورها، ارزش‌ها و هنجارها هستند؛ عقاید ثمره باورها، اخلاق ثمره ارزش‌ها و احکام ثمره هنجارها است.
وی اظهار داشت: همچنین محصولات و نمادها، عناصر مادی و محسوس فرهنگ هستند که اعمال و سبک زندگی حاصل محصولات و آیات و شعائر حاصل نمادها است.
مدیر گروه فرهنگی اجتماعی مؤسسه موضوع شناسی با اشاره به رابطه عناصر با یکدیگر بیان کرد: آیین اهل‌بیت(ع) مجموعه‌ای از باورها و ارزش‌ها، هنجارها و محصولات و نمادها است.
وی ادامه داد: یک آیین را باورها (اعتقاد به وجود خدا، پیامبر و اهل‌بیت)، ارزش‌ها (تکریم اهل‌بیت در اعیاد و وفیات ایشان)، هنجارها (رعایت دستوارات قرآن و عترت در مراسم تکریم)، محصولات (شال و پرچم عزا) و نمادها (رنگ سیاه در محیط عزاداری) تشکیل می‌دهند.
ویژگی‌های فرهنگ
حجت السلام و المسلمین بیات ابراز کرد: لزوم پذیرش اجتماعی، آموختنی و اکتسابی، پویایی و رویش و ریزش، تحول پذیری، عام و خاص بودن، ثابت و متغیر بودند، درهم تنیدگی و تبعیت از نظام ارتباطی، مهم‌ترین ویژگی‌های فرهنگ را تشکیل می‌دهند.
وی افزود: 12 کارکرد برای آیینهای تکریم وجود دارد که عبارت از کارکردهای آموزشی، ارتباطی، معنوی، اطلاع رسانی، سیاسی، روانی، اخلاقی، هنجاری، اقتصادی، عاطفی، مدیریتی و سرگرمی و ورزشی هستند؛ که کارکرد تفریح، اخیرا به کارکردهای آیینها اضافه شده است.
استاد حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: سه دیدگاه تفریطی و افراطی و اعتدالی در خصوص آسیب‌شناسی فرهنگ وجود دارد؛ در نگاه تفریطی می‌گویند که سنت‌های مردم در ارتباط با اهل‌بیت(ع) را به کلی رها کنید؛ در دیدگاه افراطی هم به قدری سخت گیری می‌شود که بسیاری از سنت‌ها را زیر سؤال می‌برد.
وی یادآور شد: نظریه معتدل در خصوص آسیب شناسی فرهنگ همان دیدگاه رهبر معظم انقلاب است؛ عناصر ثابت فرهنگ را باید جدی گرفت و در برابر عناصر متغییر انعطاف نشان داد.
حجت السلام و المسلمین بیات تأکید کرد: نظریه اعتدالی، نظریه‌ای دقیق و کاربردی است که با سنت انبیاء و اهل‌بیت(ع) نیز تطابق دارد.
وظایف آسیب شناسی آیینهای تکریم اهل‌بیت(ع)
وی با اشاره به وظایف آسیب شناسی آیینهای تکریم اهل‌بیت(ع) گفت: وظیفه آسیب شناسی، شناخت معیارها، مطالعه دقیق و شناخت انواع آفت‌ها و ارائه راهکارهای مناسب برای پیشگیری از پدید امدن و ارائه شیوه‌های اصلاحی برای حل معضل کج‌باورها و کجروی‌هایی است که با انتظارهای دین، جامعه اسلامی و خواستگاه فرهنگ قرآن و عترت سازگاری ندارد.
مدیر گروه فرهنگی اجتماعی مؤسسه موضوع شناسی ادامه داد: کشف و تعیین معیارهای تشخیص کجروی‌ها، تطبیق معیارها بر آن‌چه به عنوان آسیب مطرح می‌شود، تشخیص آسیب بودن یا نبودن موارد مطرح شد و تشخیص جایگاه و میزان آسیب پدیده‌ها از جمله وظایف آسیب شناسی است.
وی گفت: همچنین بررسی و تحلیل دلایل پیدایی و توسعه آسیب‌ها، پیشگیری از پدید آمدن و توسعه آفت‌ها و ارائه راهکارهایی برای اصلاح آْسیب‌ها از دیگر این وظایف هستند.
این پژوهشگر حوزوی با اشاره به تعریف آسیب‌های آیین تکریم تصریح کرد: با توجه به این‌که جامعه اسلامی باید مبتنی بر دین و عناصر فرهنگی آن یعنی عقاید، اخلاق و احکام اسلامی شکل گیرد، ممکن است با عملکرد افراد داخلی یا بیرونی دچار آسیب‌هایی شود.
وی افزود: منظور از آسیب‌ها در آیینهای بزرگداشت اهل‌بیت(ع) عبارت از هر نوع باور، ارزش، هنجار، محصول، نماد و راه و روشی است که در آیینهای تکریم اهل‌بیت وجود دارد و با اهداف، ارزش‌ها و معیارهای مورد نظر قرآن و عترت هماهنگ نباشد.
حجت السلام و المسلمین بیات عنوان کرد: 14 معیار از قرآن و روایات برای آیین مطلوب استخراج شده که اگر هر پدیدهای خارج از این معیارها باشد، آسیب است؛ معیارهایی همچون نشان‌گری بندگی خدا، تطابق باورهای اصیل اسلامی، تأمین کننده اهداف دینی، منطبق بر ارزش‌های اسلامی، تطابق با هنجارهای مشروع و مقبول و استواری محتوایی و ساختاری.
وی اظهار داشت: انگیزه‌های فراوانی در حدوث و توسعه آسیب‌ها وجود دارد که می‌توان به انگیزه‌های مذهبی، روانی، اقتصادی، سیاسی، نفسانی، تاریخی، هنری و عاطفی اشاره کرد.
بخش دوم پژوهش: گونه شناسی، عناوین آسیب‌ها و مصداق شناسی
مدیر گروه فرهنگی اجتماعی، مؤسسه موضوع شناسی بیان کرد: در بخش دوم پژوهش، به گونه شناسی، عناوین آسیب‌ها و مصداق شناسی آسیب‌ها پرداخته شده است؛ در این مبحث از 12 لحاظ به گونه شناسی آسیب‌ها پرداخته شده است.
وی ادامه داد: گونه‌های آسیب‌های اعتقادی به لحاظ علل و انگیزه به اندیشه‌های افراطی و تفریطی، اندیشه‌های خرافی، خطاهای تاریخی، و به لحاظ سطح و اهمیت به آسیب‌های ناظر به توحید، آسیب‌های ناظر به نبوت و امامت و آسیب‌های ناظر به معاد تقسیم می‌شوند.
حجت السلام و المسلمین بیات ابراز کرد: آسیب‌های اعتقادی تعدادی از عناوین را به خود اختصاص داده است که از جمله می‌توان به بدعت، خرافه، رفع قلم، غلو و رؤیت اشاره کرد.
وی افزود: آسیب‌های اخلاقی نیز شناسایی شده‌اند که از جمله می‌توان به تحریف، وهن اهل‌بیت(ع)، ایجاد تفرقه، ظلم به مردم و خودنمایی اشاره کرد.
حجت السلام و المسلمین بیات خاطرنشان کرد: همچنین آسیب‌های هنجاری در تعدادی از عناوین همچون: هنجارگریزی، اهداف گمشده، احساسات افراطی، رفتارهای نامطلوب و تعابیر نامتعارف بررسی شده‌اند.
وی گفت: آسیب‌های اعتقادی، اخلاقی و هنجاری در قالب‌های «عنوان آسیب»، «معرفی آسیب»، «مستندات آسیب»، «مبانی اسلامی»، «تحلیل فرهنگی»، «تطبیق معیارها»، «علل و انگیزه»، «پیامدهای آسیب»، «راه‌های پیشگیری و اصلاح» و «استفتائات جدید» بررسی می‌شوند.
وی یادآور شد: آسیب‌های مجود در محصولات فرهنگی نیز همچون زیارتگاه‌ها، کتاب‌ها، فیلم و سریال و کالاهای مصرفی می‌شود، در قالب‌های متفاوتی از سایر آسیب‌ها بررسی می‌شوند.
حجت السلام و المسلمین بیات تأکید کرد: همچنین آسیب‌های نمادی همچون حالات، رفتارها، رسوم، اشکال، اشیاء و اماکن در قالب‌های «عنوان نماد»، «مبانی اسلامی»، «تحلیل فرهنگی»، «تطبیق معیارها»، بررسی می‌شوند.
نمادهای آیین تکریم
پژوهشگر عرصه فرهنگ و رسانه با بیان این‌که حدود 30 موضوع در این پژوهش باید به صورت عمیق بررسی موضوع شناسانه شوند، تصریح کرد: ابهام در محدوده دین، ابهام در محدوده اهل‌بیت(ع)، ابهام در امتداد امر قدسی (قداست یافتن افراد و ابزارها) از جمله ابهامات پژوهش کنونی هستند.
وی با بیان این‌که بدعت به معنای منتسب کردن امری به دین است، تأکید کرد: پیش نیازهای موضوع شناسی، پیچیدگی و پویایی فرهنگ، ابعاد بیرونی و بین المللی، باورهای بدیهی و متناقض، اختلاف نظرها و اتهامات، انتساب مستقیم و غیرمستقیم همه آیینها به اسلام و فضای رسانه‌های مجازی از دیگر موانع و مشکلات این پژوهش هستند.
حجت السلام و المسلمین بیات در پایان عنوان کرد: این پژوهش بدون همکاری مسؤولان به اجرا نمی‌رسد؛ بنابراین مراجع تقلید، حاکمان، مسؤولان، نخبگان، بانیان آیینها، نویسندگان، سخنرانان، شاعران، مداحان، رسانه‌ها، هنرمندان، تولید کنندگان، بانوان و توده مردم هرکدام به نوعی مخاطبان پژوهش هستند.
وی افزود: همچنین ایجاد غرفه در موزه فقه و زندگی، برگزاری نمایشگاه‌های دوره‌ای در کشور، تولید نرم افزار چند رسانه‌ای، تدوین کتاب عمومی برای عامه مردم، تدوین کتابچه‌های ویژه مخاطبان و رایزنی با شورای عالی فرهنگی بخشی از قالب‌هایی است که این پژوهش میتواند در آنها ارائه شود.
حجت السلام و المسلمین محدثی: این پژوهش در بخش اول نقدی ندارد اما نقدهایی به عنوان و مباحث بخش دوم آن وارد است
در ادامه این نشست علمی، حجت السلام و المسلمین جواد محدثی به عنوان ناقد اصلی به بیان نکاتی پرداخت و اظهار داشت: جلسات و نشست‌های نقد و بررسی زمانی می‌توانند مؤثر باشند که اثر مربوطه از سوی مخاطبان مطالعه شده باشد؛ این پژوهش نقاط مثبت فراوانی دارد اما من تنها به بیان نقدهای وارد بر آن می‌پردازم.
این استاد حوزه علمیه قم بیان کرد: این پژوهش اعتقادی و فقهی نیست بلکه موضوع شناسی است؛ بنابراین نباید در آن به منابع دیگر ارجاع داده می‌شد بلکه بهتر است، مطالب مورد نیاز در آن بیاید.
وی ادامه داد: این پژوهش در بخش اول یعنی شاخصه‌ها، اصول و معیارها به صورت کامل ارائه شده و در آن نقدی وجود ندارد اما در بخش عناوین آسیب‌ها نقدهایی وارد است.
آشفتگی در تقسیم بندی مطالب
حجت السلام و المسلمین محدثی با بیان این‌که در شاکله مبحث ایرادهایی وجود دارد، ابراز کرد: در بخش اعتقاد به زیارت، نخست مستندات آسیب مطرح می‌شود و سپس به بیان مبانی دینی، تحلیل فرهنگی پرداخته و در آخر، علل و انگیزه‌ها و استفتائات ارائه می‌شود؛ این آشفتگی در تقسیم بندی مطالب و چنیش آنان است.
وی افزود: نخست باید موضوع را به درستی تبیین کرد و سپس آسیب‌های آن را بیان داشت و استفائات را جمع آوری کرد؛ تا از آشفتگی برآید.
اختصار بی‌مورد و شرح اضافه
این پژوهشگر برجسته حوزوی خاطرنشان کرد: چنانچه به بخش شناسایی آسیب‌های اخلاقی، اعتقادی و هنجاری عنایت بیشتری شود، به مقصود پژوهش نزدیک‌تر خواهید شد؛ بعضی عناوین و مباحث طوری بیان شده که به شکل پاسخگویی به شبهات و دفاع از فرهنگ شیعه انجام شده است در حالی که باید مصداق‌ها و موارد را بیشتر بررسی کرد.
وی یادآور شد: در بخش مستندات تنها در چند خط مختصر اشاره شده که بدپوششی و اختلاط در مراسمات مذهبی وجود دارد؛ اما به صورت تفصیلی به بیان مبانی اسلامی پرداخته شده است و این در راستای مقصود پژوهش نیست.
باورهای صوفیانه در مکتب اهل‌بیت(ع) جایی ندارد
وی گفت: در بخش آسیب‌های اعتقادی در آخرین مورد به آسیب‌های صوفیانه پرداخته شده است در حالی که صوفیانه ارتباطی با شیعه ندارد؛ بهتر است که به آسیب‌های عارفانه پرداخته شود.
استاد حوزه علمیه قم تصریح کرد: پرداختن به استفتائات ارتباطی با یک بحث علمی ندارد اما می‌توان توجیه شود به این‌که نظر مراجع عظام تقلید هم بر این مبنا است.
وی تأکید کرد: عنوان دلایل و انگیزه‌ها در آسیب‌های فرهنگی، عنوان به‌جا و مناسبی نیست زیرا در بسیاری از آسیب‌ها، انگیزه‌ای وجود ندارد؛ بهتر بود، عنوان علل و اسباب ذکر شود.
حجت السلام و المسلمین محدثی عنوان کرد: در بعضی موارد، به نظر می‌رسد که مطالب، سخنرانی‌ها و بحث‌های نویسنده هستند؛ بر خلاف اغلب موارد دیگر که تیتروار از مباحث مشابه گذشته است.
حجت السلام و المسلمین بیات: مباحث این پژوهش، مانند منظومه‌ای به هم مرتبطند
حجت السلام و المسلمین حجت الله بیات در پاسخ به انتقادات وارده بیان کرد: این پژوهش در حال بررسی و اصلاح است و از انتقادات وارد شده در نشست استفاده می‌کنیم.
وی ادامه داد: پژوهش موضوع شناسی دفاع از حریم اهل‌بیت(ع)، منظومه‌ای است که مباحث آن به یکدیگر ارتباط دارند؛ به طور مثال زمانی که وارد مبحث نمادها می‌شویم، با اعتقادات هم کار داریم؛ از این رو، رسیدن به نقطه مطلوب تلاش بسیار زیادی را می‌طلبد و بدون عنایت اهل‌بیت معصومین(ع) امکانپذیر نیست.
مدیر گروه فرهنگی مؤسسه موضوع شناسی عنوان کرد: مخاطب تعیین کننده نوع و حجم مطالب است؛ این پژوهش مخاطبان گسترده‌ای دارد و از همین رو، مطالب آن گسترده شده است تا به تناسب هر یک مطالب خاصی تهیه و ارائه گردد.
وی افزود: چنانچه مخاطب پژوهش را مراجع عظام تقلید قرار دهیم، بسیاری از مباحث آن را باید کنار بگذاریم؛ اما این پژوهش مخاطبان عام تحصیل کرده‌ای هم دارد.
حجت السلام و المسلمین کیانی: مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی بنای ارائه حکم شرعی ندارد
حجت السلام و المسلمین محمد کیانی، مدیر کل حوزه ریاست مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی در ادامه نشست طی سخنانی اظهار داشت: این مؤسسه در راستای ارائه بسته موضوع شناسانه به فقیه برای صدور حکم شرعی، جوانب مختلف موضوعات را بررسی می‌کند؛ از این‌رو امکان دارد که برخی از جنبه‌ها قوی‌تر و برخی دیگر ضعیف‌تر بررسی شوند.
وی گفت: مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی بنای ارائه حکم را ندارد؛ بسته‌های تحقیقاتی و پژوهشی این مؤسسه به مراجع و فقها تقدیم می‌شود تا به آنان در جهت صدور حکم شرعی، کمک کند.
حجت السلام و المسلمین کیانی تصریح کرد: بسیاری از مراجع عظام تقلید از سالیان گذشته، گروه‌ها و مراکزی تخصصی تحت نظر دایر کرده‌اند تا موضوعات فقهی در انان بررسی شوند اما مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی به صورت تخصصی و روش مند به این امر پرداخته است.
وی تأکید کرد: بسیاری از نشست‌های علمی پس از اتمام پرژوه‌های پژوهشی مؤسسات برگزار می‌شود اما پژوهش موضوع شناسی دفاع از حریم اهل‌بیت(ع) به صورت کامل انجام نشده و این نشست علمی در راستای اتمام دقیق‌تر پژوهش برگزار شده است.
حجت السلام و المسلمین والمسلمین فلاح زاده: این مؤسسه نه مفتی و نه مجری است اما کار آن به افتاء و اجراء منتهی می‌شود
حجت السلام و المسلمین والمسلمین محمد حسین فلاح زاده، مدیر مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی در پایان این نشست علمی اظهار داشت: با توجه به این‌که نوع مخاطب تأثیر بسزایی در نوع پژوهش و حجم آن دارد، سه نوع مخاطب برای این پروژه مدنظر است تا پس از ارائه کامل پژوهش، مباحث مجزا و جداگانه‌ای برای مخاطب خاص، مخاطب عام و مراجع عظام تقلید اخذ شود.
وی گفت: مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی نه مفتی و نه مجری است؛ اما اگر موضوع شناسی به افتاء و اجراء منتهی نشود، هیچ ثمری ندارد و در خلأ است.
مدیر مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی عنوان کرد: گاهی کار موضوع شناسی احکام فقهی مستقیما با عمل مکلف در ارتباط است که می‌توان به نصب تابلوهای مسافت شرعی اشاره کرد؛ اما گاهی نیز دستیاری برای فقیه جهت صدور فتوا است.
وی اظهار داشت: پیشنهاد راهکار به فقیه از سوی پژوهشگران موضوع شناسی احکام فقهی، ایرادی ندارد اما کسی فتوا صادر نمی‌کند؛ موضوعات بررسی شده برای صدور حکم شرعی به فقیه اعطا می‌شود؛ پژوهشگر نه مفتی و نه مجری است.
