موضوع شناسی روش های نوین تولید مثل انسان(جلسه اول)

سم الله الرحمن الرحیم

الحمد الله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین

موضوع: موضوع شناسی روش های نوین تولید مثل انسان

اهداف دوره؛ توانایی پاسخ به سوالات ذیل:

   1.مراد از تلقیح مصنوعی و حالات مختلف در آن چیست و چه روش‌هایی برای آن وجود دارد؟

2. گسترة باروری پزشکی با چه مباحثی از فقه دارای ارتباط است؟

3. آیا آفرینش کودکان آزمایشگاهی امری شرعی است؟ و آیا جواز تولید مثل، مشروط به علقه زوجیت است؟

4. نسب آنان در اشکال مختلف، چگونه تعیین می‌شود؟ اساساً، چه شیوه‌ای برای دستیابی به تناسل مشروع در این زمینه وجود دارد؟

5. فتاوای مراجع معظم و فقهای اهل سنت در این زمینه چیست؟

جلسه اول: کلیات

• مروری بر تاریخچه پزشکی
• تبیین مفاهیم اولیه

1. باروری

  فرآیند باروری طبیعی از دیدگاه پزشکی

مروری بر تاریخچه پزشکی

بیش از 10% انسان‌های روی زمین، نابارور هستند. ناباروری برای بسیاری از آن‌ها یک ناامیدی بزرگ و برای برخی عامل ضربه روحی و روانی سنگینی است که تا آخر عمر با آن‌ها می‌ماند. در گذشته علم پزشکی در کمک به این افراد موفقیت چندانی به دست نیاورده بود، اما امروز شرایط به کلی عوض شده است.

رابرت ادواردز مطالعات بنیادی خود در زمینه زیست‌شناسی باروری را در دهه 1950 آغاز کرد. وی خیلی زود به این نتیجه رسید که باروری خارج از بدن انسان می‌تواند درمان این مشکل باشد. دانشمندان دیگر در آن زمان توانسته بودند سلول‌های تخمک خرگوش را با افزودن اسپرم در لوله آزمایش بارور کنند و به نوزاد خرگوش برسند. بنابر این ادواردز تصمیم گرفت مطالعات خود را برای اجرای این روش روی نمونه‌های انسانی آغاز کند.

خیلی زود مشخص شد که سلول‌های تخمک انسان در مقایسه با خرگوش چرخه حیاتی کاملاً متفاوتی دارند. وی نشان داد که تخمک انسان چه‌طور برای رسيدن و باروری آماده می‌شود، چه‌طور هورمون‌های مختلف این آمادگی را تنظیم می‌کنند و چه زمانی تخمک‌های رسیده برای باروری توسط اسپرم آماده می‌شوند. همچنین وی مشخص کرد که اسپرم‌ها در چه شرایطی فعال می‌شوند و توانایی بارور کردن تخمک را پیدا می‌کنند.

در سال 1969،‌ وقتی ادواردز موفق شد برای اولین بار یک تخمک انسانی را در لوله آزمایش بارور کند،‌ آن همه تلاش بالاخره به نتیجه رسید.

اما با وجود این موفقیت، هنوز یک مشکل بزرگ باقی مانده بود. رشد تخمک بارور شده از یک تقسیم سلولی ساده فراتر نمی‌رفت.

ادواردز حدس زد تخمک‌هایی که درون تخمدان و قبل از خارج شدن هستند برای روش باروری خارج رحمی مناسب‌تر می‌باشند. برای همین سعی کرد راهی پیدا کند تا به شیوه‌ای کاملاً امن، این تخمک‌های رسیده را از تخمدان زن خارج کند.

تولد لوئیز براون، ‌یک اتفاق تاریخی

به کمک حمایت‌های مالی افراد خیر، ادواردز و استپتو موفق شدند مطالعات خود را ادامه دهند. آن‌ها با بررسی سطوح هورمونی بدن افراد توانستند بهترین زمان باروری و بیشترین شانس موفقیت را پیدا کنند.

در سال 1978، ‌لزلی و جان براون بعد از 9 ماه تلاش بی‌ثمر برای بچه‌دار شدن، به سراغ کلینیک ادواردز رفتند. درمان آی.وی.اف انجام شد و وقتی تخمک بارور شده به جنین 8 سلولی تبدیل شد، به بدن خانم براون بازگردانده شد.

بعد از یک دوره بارداری کامل، یک نوزاد سالم به نام لوئیز براون در 25 ماه جولای سال 1978متولد شد. این‌چنین شد که آی.وی.اف از یک رویکرد به واقعیت تبدیل شد و شاخه تازه‌ای در علم پزشکی آغاز شد.

اصلاح آی.وی.اف و گسترش آن در سراسر جهان

ادواردز و استپتو، کلینیک بورن‌هال را در کمبریج پایه‌گذاری کردند که اولین مرکز درمان آی.وی‌.اف جهان لقب گرفت. استپتو تا زمان مرگش در سال 1988 ميلادی/ 1367 شمسی،‌ مدیر پزشکی این کلینیک بود . ادواردز هم تا بازنشستگی خود، سرپرستی بخش تحقیقات آن را بر عهده داشت. تا سال 1986 ميلادی/ 1365 شمسی با استفاده از روش آی.وی.اف هزار کودک در سراسر جهان متولد شده بودند.

امروزه آی.وی.اف در تمام دنیا به عنوان یک روش درمانی مسلم شناخته می‌شود. این روش پیشرفت‌های مهم متعددی داشته است، به عنوان مثال، می‌توان یک اسپرم را با استفاده از تزریق میکروسکوپی در محیط مصنوعی وارد تخمک کرد. این روش، درمان ناباروری مردان را با استفاده از آی.وی.اف امکان‌پذیر کرده است. به علاوه تخمک‌های مناسب برای آی.وی.اف امروزه به واسطه روش سونوگرافی شناسایی می‌شوند و به جای لاپاراسکوپ، با استفاده از یک سرنگ ظریف خارج می‌شوند.

آی.وی.اف: 20 تا % تخمک‌های بارور شده با این روش به تولد نوزاد می‌انجامند.

تخمین زده می‌شود که در حدود چهار میلیون نفر در دنیا با استفاده از آی.وی.اف متولد شده باشند.

تبیین مفاهیم اولیه

برای ترسیم بهترِ جوانب و صورت‌های مختلف روش‌های نوین توليد مثل انسان، بايد مفهومی روشن از باروری داشته باشيم.

حقیقت باروری در همه موجودات اعم از گياهان، حیوانات و انسان‌ها یکسان بوده و به معنای بارورکردن است، هر چند که روش آن در موارد گوناگون به اشکال مختلفی انجام می‌پذیرد. امروزه پیشرفت‌های پزشکی روش‌های مؤثر و گوناگونی را برای غلبه بر ناباروی ابداع و عملیاتی کرده است.

   باروری:

عبارت از نفوذ یک سلول جنسی (اسپرم) به داخل تخمک بالغ (اوول) و ادغام مواد ژنتیکی این دو سلول جنسی برای تشکیل تخمک بارور شده است.

اسپرم:

سلول‌ تولید مثل مرد است که باعث باروری تخمک می‌شود. هر اسپرم دارای چهار بخش می‌باشد:

1. سر اسپرم (حاوی مواد ژنتیکی یا کروموزوم‌ها)،

2. تنه یا قطعه میانی (بخش تولیدکننده انرژی لازم برای حرکت)،

3. دم بلند و باریک (جهت پیش راندن و تحرک)

4. قطعه انتهایی.

تخمک:

تخمک انسان از نظر ظاهری، ساختمانی مشابه تخمک بقیه موجودات زنده دارد:

1. در مرکز تخمک انسان، هسته (نوکلئوس) قرار گرفته که حاوی مواد ژنتیکی(کروموزوم‌ها) است.

2. سیتوپلاسم اطراف هسته، حاوی ارگان‌های ریزی است که به عنوان کارخانة سلولی، تولید انرژی و غذای تخمک را بر عهده دارند. سیتوپلاسم نیز حاوی مواد غذایی است که جنین را در مراحل اولیة باروری و پس از لانه‌گزینی تغذیه نموده و مواد مورد نیاز رشد جنین را قبل از اتصال به جدارة داخلی رحم، تشکیل جفت و تغذیه از مادر، تأمین می‌کند.

3. در اطراف سیتوپلاسم و هسته، پوشش غشایی قرار دارد که زوناپلوسیدا را از سیتوپلاسم داخل تخم جدا می‌کند. (زوناپلوسیدا مشابه پوسته تخم مرغ است که سفیده را از پوسته تخم مرغ جدا می‌کند).

4. در اطراف تخمک انسان سلول‌هایی به نام گرانولوزا (تودة کومولوس) وجود دارد که مانند ستاره‌هایی تخمک را در بر گرفته، نقش خود را تا زمان باروری تخمک ایفا می‌کند.

اسپرم برای دسترسی به داخل تخمک باید با غشای پلاسمای تخمک تماس یابد و سپس با تخریب آنزیمی و حرکت محکم تاژک اسپرم این امکان فراهم می‌شود تا از راه شکاف ایجاد شده داخل زونا پلاسیدا نفوذ کند و پشت سر خود شکافی را در مسیر عبورش بر جای گذارد. پس از روند اتصال، تخمک فعال می‌شود و تقسیم نیز شروع می‌شود.

فرآيند باروری طبیعی از دیدگاه پزشکی

باروری طبیعی به سلامت زن و مرد و مجموعه‌ای از عوامل بستگی دارد که از جملة آن‌ها، وجود تخمک سالم و بالغ در زن است که از طریق عضوی به نام تخمدان به صورت ماهانه آزاد می‌شود. علاوه بر آن، داشتن اعضای تولید مثل سالم (رحم و ضمايم آن) برای گرفتن سلول جنسی مرد و پروراندن جنین ضروری است.

   عمل باروری فرآيندی است که در طی آن، سلول جنسی مرد (اسپرم) از مرد و تخمک (اووسیت) از زن با هم ادغام شده تا عضو جدیدی به نام تخمک بارور شده (زيگوت) را ایجاد نماید.

پس باروری به جریانی گفته می‌شود که طی آن اسپرم باید از غشای تخمک عبور کرده و به داخل آن نفوذ کند. عبور اسپرم با خروج آنزیم‌های آکروزومی و حرکات دم اسپرم عمل می‌گردد.

به نظر می‌رسد که غشای سیتوپلاسمی اسپرم و تخمک به یکدیگر می‌چسبند و سپس در محل چسبندگی غشا از بین رفته و معبری برای ورود اسپرم فراهم می‌شود لذا غشا پلاسمای اسپرم در خارج از تخمک باقی مانده و فقط سر و دم آن وارد تخمک می‌شود.

امروزه به خوبی شناخته شده که طبقه شفاف اطراف تخمک دارای گيرنده‌هايي برای اسپرم می‌باشد که این گيرنده‌ها برای هر گونه اختصاصی می‌باشند و به همین دلیل ترکیب اسپرم و تخمک دو گونه مختلف در شرایط طبیعی عملی نیست.

 درمجموع، مدت زمانی که برای رشد تخمک بارور شده (زیگوت) و تبدیل آن به یک جنین کامل وجود دارد، دورة بارداری می‌نامند. این مدت 280 روز یا 40 هفته (10ماه قمری یا 9 ماه شمسی) پس از آخرین قاعدگی، و به عبارت دقیق‌تر 266 روز (38 هفته) پس از باروری می‌باشد.

جنین‌شناسان سیر رشد و نمو انسان را در دوران پیش از تولد به سه بخش، یعنی مرحله پیش‌رویانی، مرحله رویانی و مرحله جنینی تقسیم می‌کنند.

در هر دوره، شکل کلی موجودِ درون رحمی تفاوتی اساسی با دوره قبلی دارد؛ به گونه‌ای که مشخصه دورة اول، لانه‌گزینی و استقرار تخم در دیواره رحم است. در دوره دوم، تقسیمات سلولی صورت می‌گیرد و مشخصة دوره سوم، رشد و کمال جنین است.

پس از آن که برخوردی بین اسپرم‌ها و تخمک واقع می‌شود؛ اسپرم‌ها با حذف پوشش قندی پروتئينی(گلیکوپروتئینی)، به اطراف تخمک می‌رسند، و بر اثر آنزیم‌های ترشح شده از آکروزوم^[1]، راه چند اسپرم به داخل منطقه شفاف زوناپلوسیدا^[2] باز می‌شود.

هر کدام از اسپرم‌ها در یک درگیری شدید سعی در ورود به درون تخمک دارند تا بالاخره سر یک اسپرم با سطح تخمک تماس پیدا می‌کند، و وارد سیتوپلاسم^[3] تخمک شده، غشای پلاسمایی آن به غشای پلاسمایی تخمک متصل می‌شود و سپس تحلیل می‌رود. در نهایت با ترکیب هستة اسپرم با هستة تخمک، باروری انجام می‌پذیرد و سلول‌های جدیدی به نام تخمک بارور شده (زیگوت) یا سلول تخم تشکیل می‌شود.

شروع تقسیم رویانی

نخستين مرحله تقسیم رویانی

مراحل تقسیم رویانی

روند لانه‌گزینی تخمک بارور شده

در اولین تقسیمات سلولی پس از 24 ساعت چند امر به نتیجه می‌رسد و قابل مشاهده است:

1. تعداد کروموزوم‌هایی که در هر کدام از دو سلول جنسی در نتیجه تقسیمات میوزی^[4]، 23 عدد بود به 46 عدد می‌رسد و سلول اولیه انسان شکل می‌گیرد.

2. جنس جنین مشخص می‌شود؛

3. تقسیمات میتوزی^[5] سلول آغاز می‌گردد.

تقسيم ميوز

در همین مدت، تقسیمات متعدد ادامه می‌یابد:

بلاستومر^[6] و مورولا (توده کروی‌شکل توپر تشکيل شده از 12 تا 16 بلاستومر) در روز سوم پس از باروری ایجاد می‌شود و پس از 72 تا 96 ساعت پس از باروری، جنین با طیّ مسیر لولة رحمی وارد حفره رحم می‌گردد و سرانجام لانه‌گزینی در آن جا اتفاق می‌افتد.

لانه‌‎گزینی بر اساس تکامل جنین و واکنش آن با انواع سلول‌های مادری به مراحل مختلف تقسیم می‌شود:

مرحله اول: رسیدن تخمک از راه لوله رحم به محل انجام باروری

مرحله دوم: شروع تقسیم سلولی و انتقال آن به داخل حفره رحمی

مرحله سوم: توده سلولی جنینی که وارد حفره رحمی شده، در نتیجه تقسیم بلاستوسیت تشکیل می‌شود.

مرحله چهارم: زمان اتصال است که دقیقاً قابل تشخیص نیست.

مرحله پنجم: مرحله تهاجم و نفوذ به سلول‌های اپی‌تلیال و سیستم عروقی مادر است، زیرا جنین در حال رشد، برای زنده ماندن، نیاز به میزان زیادی اکسیژن و مواد مغذی و دفع مواد زاید دارد.

توتاله(مورولا)

سلول حاصل از دو بار تقسیم سلول اولیه (48 ساعت پس از لقاح)

در همین مدت، تقسیمات متعدد ادامه می‌یابد: بلاستومر[7] (دو سلول سازمانی اولیه) و مرولا[8] (توده کروی شکل توپری از 12 تا 16 بلاستومو) در روز سوم بعد از باروری ایجاد می‌شود، و با طیّ مسیر لولة رحمی،[9] وارد حفره رحم می‌گردد و سرانجام، لانه گزینی در آنجا اتفاق می‌افتد. زمانی که تخم وارد فضای رحمی شد، مایعی از فضای رحمی به داخل فضاهای بین سلولی نفوذ می‌کند و در اثر آن، فضاهای مذکور بزرگ شده و به یکدیگر راه می‌یابند و سرانجام یک حفره واحد به نام بلاستوسل[10] ایجاد می‌کنند. از این زمان، تخم را بلاستوسیست[11] می‌گویند. در اینهنگام، امبریوبلاست‌ها[12] (سلول‌های توده سلولی داخل) به یکدیگر چسبیده و در یک قطب مستقر می‌شوند، در حالی که تروفوبلاست‌ها[13] (سلول‌های توده سلولی خارجی) پهن شده و دیوار بلاستوسیست را تشکیل می‌دهند.

   در پی لقاحی که صورت می‌گیرد، فعالیت ترشحیِ آندومتر[14] (پوشش مخاطی در داخل دیوارة رحم)، در اثر بالا بودن مقدار هورمون پروسترون، به مقدار قابل ملاحظه‌ای زیاد می‌شود و سطح آن برای پذیرش بلاستوسیست آماده می‌گردد. پس از آن، بلاستوسیست شروع به لانه گزینی[15] در مخاط رحم می‌کند و با کامل ترشدن بلاستوسیست، سطح آسیب دیدة آندومتر معمولا التیام می‌یابد و در این زمان، دوره تخمی به پایان می‌رسد.

   با استقرار بلاستوسیست در مخاط رحم، دورة رویانی آغاز می‌شود و موجودِ درون رحمی کاملا به رحم وابسته می‌شود. همچنین، این مرحله را آغاز دورة علقه می‌گویند.

   مشخصه بارز در این دوره، تفکیک سلولی، و رشد و تکامل هر قسمت در جهت مخصوص خود است، تا این که اعضا، بافت‌ها و دستگاه‌های اصلی بدن ساخته ‌شود و در پایان ماه دوم، رویان، تصویری کامل به خود می‌گیرد. از این رو، دوره مزبور، دوران اعضاسازی نیز نامیده‌ شده است.

   همچنین، در این دوران، جفت و بند ناف نیز جهت تغذیه رویان به وجود می‌آید و کار اصلی آن، تبادل فراورده‌های متابولیک و گازی بین جریان‌های خون مادری و جنینی و تولید هورمن‌ها می‌باشد.

از خصوصیات این دوره، حالت آسیب‌پذیری شدید رویان است. بسیاری از ناهنجاری‌های جسمی، روانی، عقب ماندگی‌های ذهنی، نقص عضوهای مادرزادی و سقط جنین، ناشی از عواملی است که در این دوره بر رویان اثر می‌گذارد.

   دوره‌ای که از پایان ماه سوم تا زمان تولد ادامه دارد، دوران جنینی می‌نامند. در این دوره، رشدِ قد و وزن جنین، در ماه‌های مختلف قابل توجه است. در طول ماه چهارم و پنجم، رشد طولی بسیار زیاد است، اما رشد وزنی چندانی وجود ندارد. از ماه ششم به بعد، وزن به طور قابل توجهی زیاد شده، در دو ماه ونیم آخر 50 درصد وزنِ موقع تولد به وزن جنین اضافه می‌شود. در پایان هفته چهلم، پوست بدن روشن‌تر شده و موهایی که قبلا، بدن را پوشانده بود، کاملا از بین می‌رود. در این زمان، جنین 50 سانتیمتر طول و در حدود 3200 گرم وزن دارد و پس از 266 روز زندگی درون رحمی، اینک آماده تولد می‌گردد.[16]

تلقيح

تلقیح[17] در تعریف لغوی به معنای بارور کردن، و لقاح، به معنای آبستن شدن آمده است. در معجم مقائيس اللغه آمده است:

اللام والقاف والحاء أصلٌ صحيح يدلُّ على إحبالِ ذكرٍ لأنثى، ثمّ يقاس عليه ما يشبّه: منه لِقاح النَّعَم والشَّجر. أمَّا النَّعَم فتُلقِحها ذُكْرانُها، وأمَّا الشَّجر فتُلْقِحه الرِّياح. يقال لَقِحَت النّاقةُ تَلْقَح لَقْحاً ولِقاحاً، والناقة‌ لاقحٌ ولَقُوح. والمَلَاقح: الإناث في بطونها أولادُها.[18]

ماده «لقح» دلالت بر آبستن شدن أنثی توسط مذکر دارد که موارد مشابه نیز مانند لقاح شتر ماده توسط جنس ذکور، و نباتات توسط باد با آن قیاس می‌شود. ملاقح نیز بر أناثی گفته می‌شود که باردار هستند.

در کتاب ارزشمند التحقيق في كلمات القرآن الكريم آمده است:

والتحقيق‌: أنّ الأصل الواحد في المادّة: هو صيرورة الشي‌ء ذات لقاح أى ذات حمل … و ألقحها: جعلها ذات لقاح أو حاملة. اللواقح جمع لاقحة، و هي الحاملة لشي‌ء يكون مادّة لتولّد مولود، و الرياح اللواقح: الّتى حملت أبخرة مائيّة و رطوبات متصاعدة، ثمّ تتجمّع هذه الأبخرة و الرطوبات متراكمة، ثمّ تتبدل الى المطر. و في قبال هذا: الريح العقيم، و هي الريح الشديد الّتى لا تحمل رطوبة‌ و أبخرة و لا تنتج نزول مطر.[19]

تحقیق مطلب آن است که ریشة این ماده [لقح]، دلالت بر بارداری و حامله شدن می‌کند. کلمه «ألقحها» به معنای آن است که جنس مؤنث را باردار کرد. لواقح نیز جمع لاقحه است که به معنای فرد بارداری است که سبب تولد یک مولود خواهد شد. رياح لواقح به معنای بادهای باروری است که بخار آب و رطوبت را در خود جمع کرده تا تبدیل به ابرهای باران‌زا گشته است. در مقابل آن، بادهای عقیم وجود دارد که حامل هیچ رطوبت و بخاری نیست و سبب نزول باران نیز نخواهد بود.

خلاصه آن که حقیقت تلقیح در همه موجودات، اعم از بادها، نباتات، حیوانات و انسان‌ها یکسان بوده و به معنای بارورکردن است، هر چند که روش آن در موارد گوناگون به اشکال مختلفی انجام می‌پذیرد.

پی نوشت: