بررسی موضوع‌شناسی و فقهی موضوع «بانک شير» در پزشکی

بررسی موضوع شناسی و فقهی موضوع «بانک شير» در پزشکی

چکيده

در واقع سوال اساسی آن است که در هنگام روبه رو شدن با نوزادان نيازمند به شير که امکان استفاده از شير مادر خود را ندارند چه راه کاری مناسب خواهد بود؟!

تاکنون راه کارها و برنامه های مختلفی برای پاسخ به اين سوال پيشنهاد شده است. شايد پس از راه اندازی کارخانه های شير خشک و گسترش فرهنگ مصرف آن و کسب تجربه ی ناموفق از اين روش، مناسب ترين پاسخ در حال حاضر راه اندازی «بانک شير» باشد. البته نمی توان منکر اين موضوع شد که امروزه راه اندازی «بانک شير» به یکی از چالش های مهم پیش روی مدیران نظام سلامت تبديل شده است.

گر چه راه اندازی «بانک شير» يکی از مهم ترين موضوعات نوظهور در حوزه سلامت نوزادان و کودکان می باشد اما با وجود مخالفت برخی افراد، نهادها و ديدگاه دينی برخی مذاهب، هر روز دامنه آن گسترش می يابد و اين پديده به سرعت وارد زندگی بشر شده است.گر چه در ظاهر ممکن است به نظر رسد نه تنها اين اقدام غيراخلاقی نيست بلکه طبيعی است در صورتی که انگيزه ی اهداکنندگان انسان دوستانه و الهی باشد مادران اهداکننده شیر به‎ دلیل کمک به یک شیرخوار یا مادر او احساس بسیار خوبی خواهند داشت و با این کار پاداش اخروی را نيز نصيب خود خواهند نمود.

اما این در حالی است که برخی نیز اين اقدام را نمی پسندند و خواستار برخورد با این اقدام هستند اين گروه برای ديدگاه خود از نظر فقهی استدلال هايي نيز بيان می کنند که شايد مهم ترين آن ها ايجاد گسترش مبهم رابطه قرابت رضاعی و محرميت رضاعی است.

نکته قابل توجه آن است كه موضوع راه اندازی «بانک شير» به خوبی از نظر فقهی مورد کنکاش و بررسی قرار نگرفته است که آيا اين روش ناپسند است (به علت گسترش مبهم انساب و قرابت رضاعی، غيرمجاز و حرام است) و اسلام اين پديده را در هر شكل و قيافه اى محكوم كرده است؟! يا اين که از نظر فقهی راه اندازی «بانک شير» جايز شمرده شده است.

اين تحقيق در صدد بررسی مجموعه کاملی از ابعاد گوناگون اين پديده است بدين اميد که افراد با مطالعه اين نوشتار به يک ديد کلی در اين زمينه برسند؛ و پس از آن خود بتواند تحليل درستی از اين پديده داشته باشند.

واژگان کليدي

بانک شير، فقه، پزشکی

*مقدمه

اگر چند سال پیش تعداد بسیار محدودی از «بانک شير» در جهان راه اندازی شده بود اما اکنون هر روز دامنه آن گسترش می يابد و این پدیده خیلی شایع شده است و در چند سال اخير با شيب تندی همراه بوده است در نتیجه هم چنان شاهد گسترش این پديده در جامعه جهانی هستیم. به نظر می رسد با گسترش آن به تدريج از مخالفت با آن کاسته شده و آن را به امری طبيعی تبديل نموده است به گونه ای که برخی وجود آن را غیرقابل انکار می دانند.

اين تحقيق در صدد بررسی ابعاد فقهی اين پديده می باشد.

هدف تحقيق: اين تحقيق علاوه بر تبيين برخي از مهم ترين مباحث «بانک شير»، در صدد پاسخ دهی به چندين سوال کليدي و در پايان ارايه راه کارهايي براي برون رفت از پديده «بانک شير» است.

روش تحقيق: اين تحقيق با روش مروري- تحليلي تدوين شده است. سعی شده است اطلاعات و داده ها نیز بر مبنای روش کتاب خانه ای از آيات، منابع روايي، فقهی، حقوقی و پزشکی و فتواهای مراجع گردآوری شده پس از توضیح مفاهیم به صورت نظری و مبنایی، به پردازش و تحليل اين داده ها پرداخته شود و در نهايت هم حکم پديده «بانک شير» مشخص گردد.

پيشينه تحقيق: با جستوجويي که توسط نويسنده انجام گرفته تاکنون پژوهشی جامع درباره بررسی ابعاد گوناگون پديده «بانک شير» انجام نشده است.

کاربرد نتايج تحقيق:

1. موضوع شناسی و منبع شناسی و بررسی ادله فقهی به عنوان بستر مناسب برای فقها و مراجع تقليد جهت صدور فتوا درباره «بانک شير».

2. موضوع شناسی و منبع شناسی و بررسی ادله فقهی به عنوان بستر مناسب برای حقوق دانان جهت وضع قوانين لازم و مناسب برای پديده ««بانک شير».

3. آشنايي کامل دست اندرکاران و مسوولين اجرايي با ابعاد گوناگون پديده «بانک شير» و ايجاد بينش لازم برای آنان.

4. آشنايي کامل مردم با ابعاد گوناگون پديده «بانک شير».

5. فراهم سازی زمينه های مناسب (با صدور فتوا و وضع قوانين حقوقی) برای راه اندازی «بانک شير».

سوالات تحقيق:

سوال اصلی: از نظر فقهی، «بانک شير»دارای چه حکمی است؟

سوالات فرعی:

1. ادله فقهی درباره ی «بانک شير»چيست؟

2. آيا هر نوع شیرخوردنی ایجاد قرابت رضاعی و محرميت می کند؟

3. آيا «بانک شير» مصداقی نوپديد از دايگی محسوب می شود؟

4. آيا «بانک شير» مصداقی از گسترش مبهم قرابت رضاعی به حساب می آيد؟

نتيجه: دراين تحقيق ابتدا پديده «بانک شير»را مورد تحليل مفهومي قرار داده و ابعاد آن را  بررسی نموده و سپس به ذكر ادله فقهی اين پديده مي پردازيم.

آشنايي با بانک شير:

انواع شير در بانک شير

1. شير مخصوص نوزادان نارس.

2. شیری که به نوزادان سالم داده می شود. اين نوع شير بر اساس اهميت ترکيب شير در سه نوع تقسيم بندی و در «بانک شير» نگه داری می شود:

1. آغوز(کلستروم): شيری که در چهار روز اول جمع آوری می گردد.

2. شیر بینابینی: شيری که در طول پنج تا ده روز جمع آوری می گردد.

3. شیر کامل و رسیده: شيری که بعد از ده روز از تولد جمع آوری می شود و پروتئین کم تری دارد.

روش نگه داری

می توان شیر مادر را با پمپ دوشید و در شرایط مناسب نگه داری کرده و سپس به بانک شیر منتقل نمود. در این مراکز شیر جمع‎آوری شده، پاستوریزه و در فریزر نگه داری می شود. شیرهای ذخیره شده در این بانک شیر، درون محفظه هایی مخصوص پاستوریزه يا استرلیزه شده، به داخل خنک کننده هایی منتقل شده و در حالت فریزر نگه داری می شود. این شیرها می توانند تا 6 ماه در شرایط معمولی نگه داری شوند.

وسایل لازم برای اهدا شیر

پمپ شیر: بانک شیر باید یک پمپ در اختیار مادر قرار دهد و دستور و نحوه استفاده و تمیز کردن آن را به وی آموزش دهد.

شیشه و بر چسب: مادر ضمن دیدن آموزش در خصوص نحوه جمع آوری شیر باید شیر خود را در بطری مخصوص، جمع آوری و بر روی آن برچسب (تاریخ جمع آوری؛ سن نوزاد یا شیرخوار) الصاق نماید.

فریزر: مرحله بعد از دوشیدن شیر، ذخیره کردن آن می باشد. مادر باید شیر دوشیده شده را در شیشه مخصوص جمع آوری و فریز نماید. شیشه شیر باید در یک محفظه مخصوص یا یک کیسه جدا از سایر مواد غذایی در فریزر نگهداری شود. اگر مادر شیر خود را جمع کرده است تا یکباره اهدا کند فقط شیری قابل قبول است که کم تر از سه ماه از زمان فریزر شدنش گذشته باشد.

آموزش های لازم به مادر

نحوه دوشیدن شیر: دوشیدن شیر مهارتی است که همه مادران باید آن را فراگیرند پس لازم است آموزش های لازم در خصوص تحریک اکسی توسین برای به جریان انداختن شیر، نحوه دوشین شیر با دست و شیردوش، طریق تمیز و استریل کردن شیردوش، نحوه فریز کردن شیر و چگونگی استفاده از شیر منجمد شده به مادران ارايه شود.

روش جمع آوری و نگه داری شیر مادران داوطلب

به منظور خدمات رسانی به نحو مطلوب، سرویس ویژه ای مورد نیاز است که هدف آن جمع آوری، غربال گری، آماده‎سازی و پخش شیر اهدا شده به مراکز و بیماران نیازمند می‎باشد. پس از این که آزمایشات مادر طبیعی گزارش شد باید یک پمپ شیردوش به طور رایگان همراه با شیشه و برچسب برای فریز کردن شیر در اختیار مادر گذاشته شود. بهتر است که برای راحتی مادر و عدم صرف هزینه و وقت برای خروج مادر از منزل و هم چنین برای اطمینان از حمل صحیح شیر، برای جمع آوری شیر به منزل مادر مراجعه شود.

برای انتقال شیر دوشیده باید شیر با یخدان که دور آن یخ است حمل شود و بلافاصله پس از رسیدن به بانک شیر، در فریزر نگه داری و پس از آماده سازی و یکنواخت نمودن از نظر کیفیت به نوزادان نیازمند اهدا شود.

وضعيت کنونی بانک شير[1] در جهان:

در خصوص راه اندازی بانک شير در برخی کشورها اقداماتی صورت گرفته و در حال حاضر بانک شير در 120 ناحیه در 38  کشور جهان گسترش یافته است که به برخی اشاره می شود:

آمريکا:

«بانک شیر» تگزاس با جمع آوری شیر مادران، آن را میان نوزادان نارس و بیمار توزیع می کند. خانم «آلیسیا ریچمن» 28 ساله با اهدای 315 کیلوگرم شیر در 10 ماه به بانک شیر مادران ایالت تگزاس به بالاترين رکورد اهدای شير دست یافته است.

 کانادا:

اخیراً تلاش زیادی در خصوص ترویج استفاده از شیر مادر در کانادا به عمل آمده است. از جمله انجمن بیماری های کودکان کانادا، خواستار تأسیس بانک های متعدد شیر برای نوزادانی شده که بیمار متولد می شوند. چرا که تنها نیمی از مادران نوزادان بیمار، قادر به دادن شیر به فرزندان خود می شوند. به همين جهت «بانک شیر مادر» در مونترال، ونکوور و کبک راه اندازی شده است که در مرحله اول، محصولات ارايه شده از سوی بانک، صرفاً در اختیار مادران دارای نوزاد زودرس قرار خواهد گرفت که در مورد مفید بودن شیر مادر، برای آنان اطمینان لازم وجود دارد.

صربستان:

«بانک شیر» در انستیتوی بیماری های نوزادان در بلگراد، نه تنها در صربستان بلکه در کل منطقه بالکان اولین بانک از این نوع است. این بانک در حال حاضر شیر پستان را عمدتاً برای نوزادان نارس که در این بیمارستان بستری هستند، فراهم می کند،اما قرار است شعبه های ديگری از آن در بیمارستان های دیگر هم گشایش یابد.

این بانک در سال اول 2300 لیتر شیر جمع آوری کرد که حدود یک سوم نیاز کلی انستیتو را برطرف کرد.

هند:

با بانک شیری که در بمبی هند از سال ۱۹۸۹ راه اندازی شد، امروزه حدود ۲۵ هزار کودک شیر دریافت می کنند. اهداکنندگان شیر نيز مادرانی هستند که تازه زایمان کرده و شیر اضافه ای دارند و یا نوزادانشان شدیداً بیمار بوده و شیر از راه دهان دریافت نمی کنند. هزینه سالانه این بانک شیر در حدود ۵۰۰۰۰ روپیه هند (۱۱۴۹ دلار) برآورد شده است.

فيليپين:

دولت فیلیپین به تازگی موسسه ای را با عنوان اولین «بانک شیر مادر» تاسیس کرده است. اين بانک شیر به منظور کمک به نوزادانی تاسیس شده است که به علت ضعف بدنی در اوایل تولد قادر به بهره گیری از شیر مادران خود در روزهای اولیه پس از تولد نیستند. این بانک شیر ، وظیفه دارد تا شیر مادرانی را که در روزهای اولیه پس از به دنیا آوردن فرزندانشان به علت ضعف قوای جسمانی نوزاد، قادر نیستند فرزندانشان را تغذیه کنند، در مخازنی مخصوص ذخیره کرده و پس از بهبود نسبی نوزاد این شیر را به آنان باز گرداند. محققان فیلیپینی اظهار داشتند در این بانک شیر تمامی تجهیزات مورد نیاز برای حفظ ارزش های تغذیه ای شیر مادر درست مثل روز اول تعبیه شده است. در حال حاضر حدود 200 مادر در این موسسه عضو شده اند.

اين بانک علاوه بر تسهیلات منحصر به فردی که برای مادرانی که مشکل دارند فراهم نموده برای کودکان یتیم و سرراهی نيز تسهیلاتی فراهم کرده است.

ايران:

در ايران نيز رییس اداره شیر مادر وزارت بهداشت از راه اندازی بانک شیر مادر در کشور خبر داده است و گفته است: شیر اضافه مادر به صورت خام یا پاستوریزه یا منجمد نگه داری می شود. در این بانک حتی امکان ذخیره شیر مخصوص نوزادان نارس هم وجود دارد.

بررسی حکم فقهی «بانک شير»:

مقدمات

آن چه در «بانک شير» قابل بحث و تردیدآمیز می باشد تبیین ماهیت و بيان شرايط آن است. نظر به این که «بانک شير» از پدیده های نوظهور عالم پزشکی است و سابقه چندانی در گذشته ندارد و اصطلاحاً جزو مسايل مستحدثه محسوب است طبعاً از فقهای گذشته در این مورد فتوايی دیده نشده پس به ناچار به بررسی نظرات فقهای معاصر بسنده می کنیم. البته بايد دانست ذات و ماهيت علم فقه به گونه ای است که در واقع فقها باید دو نوع آگاهی داشته باشند:

1. آگاهی به شرایط زمانه و موضوعات نوظهور.

2. آگاهی به قواعد اصیل فقاهت.

فقها بايد شرایط زمانه را با این قواعد تطبیق بدهند تا معلوم شود کدام یک دقیقاً با شرع موافق است و کدام یک مخالف، و سپس حلال و حرام را تعیین کنند.

به منظور پاسخ يابی صحيح حکم فقهی و كاوش کامل پيرامون جواز يا عدم جواز درباره ی «بانک شير» بهتر است چند مقدمه را در نظر گرفت:

مقدمه نخست: اولويت تغذيه با شير مادر[2]

طبيعى ترين و مناسب ترين تغذيه براى نوزاد، شير مادر است و هيچ مادرى نبايد در صورتى كه امكانات براى وى فراهم باشد كودك خود را از اين نعمت و حق طبيعى محروم سازد. پس بهترين شخص براى شير دادن، مادر کودک است. اسلام اين را زمانى بيان نموده كه يافته های پزشکی امروزى روشن نشده بود. اكنون بعد از تحقيقات فراوان به اين نتيجه رسيده اند كه بهترين غذا براى کودک، شير مادر است و شير دايه هم  مانند شير مادر نمى باشد چون کودک از جنس بدن مادر است و شير هم از جنس بدن مادر است پس سازگارتر هستند.اميرمؤمنان (ع) می فرمايد: هيچ يك از شيرهايي كه نوزاد با آن شير داده مي شود، براي او با بركت تر و مفيدتر از شير مادرش نيست. [3]

پس از نظر اسلام پذيرفته نيست که برخی از مادران به بهانه اين كه شير دادن تأثير منفی بر زيبايي و  ساير حالات جسمی آنان می گذارد از شير دادن به کودک خود خودداری ورزند.

از نظر پزشکی نيز 98 درصد مادران توانايي شير دادن به کودکان خود را دارند و 2 درصد به دلايل گوناگون امکان شير دادن را ندارند و نيازمند تأمين شير برای کودکان خود می باشند. بنابر اين، اصل اوليه اولويت تغذيه با شير مادر است و بر اساس همين اولويت است که اگر طلاقی بين زن و شوهر صورت گرفته باشد هم چنان اولويت تغذيه با شير مادر است.امام صادق 7 می فرمايد: هزينه ي زن باردارِ طلاق داده شده تا زماني كه زايمان كند بايد [توسط شوهرش] پرداخت گردد. وي [براي شير دادن] به فرزندش سزاوارتر است، اگر او را به همان مزدي شير دهد كه زني ديگر مي پذيرد.[4]

پس ساير روش های شيردهی مانند گزينش دايه در دوران گذشته يا تهيه شير از «بانک شير» در دوران کنونی در راستا و طول تغذيه با شير مادر هستند و هيچ گاه با شير مادر قابل مقايسه نمی باشند.به عبارت ديگر اين روش ها همتراز شير مادر نمی باشند که چندين گزينه روش شيردهی را پيش روی مادران قرار دهند بلکه بايد اولويت بندی را رعايت کنند و گسترش «بانک شير» نبايد بهانه ای برای فرار مادران از وظيفه شيردهی به کودکانشان فراهم سازد.

مقدمه دوم: شرایط محرميت

در شرایطی که موجب محرميت رضاعی می گردد  میان شیعه و اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد.[5] در فقه شيعه برای شرایط شیر دادنی كه باعث محرم شدن می شود 8 شرط بر شمرده شده است که عبارتند از:

1. کودک، شیر زن زنده را بخورد، پس اگر از پستان زنی كه مرده است شیر بخورد فایده ندارد.

2. شیر آن زن از راه حرام نباشد، پس اگر شیر بچه ای را كه از زنا به دنیا آمده به کودک دیگر بدهند، بر اثر آن شیر، کودک با كسی محرم نمی شود.

3. کودک شیر را از سینه بمكد، پس اگر شیر را در گلوی او بریزند، اثر محرميت ندارد.

4. شیر،خالص باشد و با چیز دیگری مخلوط نباشد.

5. شیر از یك شوهر باشد، پس اگر زنِ شیردهی را طلاق دهند، بعد شوهر دیگری كند و از او باردار شود و تا هنگام زاییدن، شیری كه از شوهر اول داشته باقی باشد و مثلاً  هشت دفعه پیش از زاییدن، از شیر شوهر اول و هفت دفعه بعد از زاییدن، از شیر شوهر دوم به کودکی بدهد، آن بچه با كسی محرم نمی شود.

6. کودک به جهت بیماری، شیر را استفراغ نكند، و اگر استفراغ كند، بنابراحتیاط كسانی كه بر اثر شیر خوردن با آن کودک محرم می شوند، با او ازدواج نكنند و نگاه محرمانه نیز به او ننمایند.

7. پانزده مرتبه، یا یك شبانه روز شیر سیر بخورد، یا مقداری شیر به او بدهند كه بگویند از آن شیر، استخوانش محكم شده و گوشت در بدنش روییده است، بلكه اگر ده مرتبه نیز به او شیر دهند، بنابر احتیاط مستحب كسانی كه بر اثر شیر خوردن با او محرم می شوند، با او ازدواج نكنند و نگاه محرمانه نیز به او ننمایند.

8. دو سال کودک تمام نشده باشد و اگر پس از تمام شدن دو سال، او را شیر دهند با كسی محرم نمی شود، بلكه اگر مثلاً پیش از تمام شدن دو سال، چهارده مرتبه و بعد از آن، یك مرتبه شیر بخورد، به كسی محرم نمی شود.

گر چه در برخی شرايط بين فقهای اهل سنت و شيعه اختلاف نظر هست اما برجسته ترين و مهم ترين شرط که در بررسی فقهی «بانک شير» موثر است شرط سوم می باشد که هر چهار مذهب فقهی اهل سنت (شافعی، مالکی، حنفی، حنبلی) قائلند که شیر به هر طریقی به دهان طفل رسیده باشد، در ايجاد قرابت رضاعی و حرمت کفایت می کند، اما شیعه قائل است که طفل فقط باید از پستان زن شیر خورده باشد نه راه های دیگر مثل این که در حلق طفل بریزند يا با شيشه و پستانک بنوشد.

مقدمه سوم: تبيين فرض مورد نظر در «بانک شير»

در نگه داری شير در «بانک شير» بايد بین دو فرض زیر تفکیک نمود:

الف) فرضی که شير مادر برای مصرف نوزادش در بانک شير نگه داری  شود.

ب) فرضی که شير مادر برای مصرف ساير نوزادان در بانک شير نگه داری  شود.

قطعاً فرض اول از نظر فقهی بر اساس مبانی اهل سنت و شيعه اشکالی ندارد، زيرا هيچ گونه شبهه ی فقهی در اين مورد وجود ندارد.

اما در فرض دوم از نظر فقهی بر اساس مبانی اهل سنت و شيعه اختلاف نظر وجود دارد و شبهه ی فقهی در اين مورد از سوی برخی فقهای اهل سنت و شيعه مطرح گرديده است که در اين نوشتار مورد بررسی قرار می گيرد.

مقدمه چهارم: بهره مندي از شيردهنده ي مناسب

حق طبيعی کودک است که از شير شيردهنده ی مناسب بهره مند گردد. اما برخی معيارهای شيردهنده ی مناسب از نظر پزشکی و آموزه های دينی و فقهی متفاوت می باشند:

الف) از نظر پزشکی: اهداکنندگان شير بايد دارای شرايط ذيل باشند:

1. مادرانی که به میزان کافی برای کودک خود شیر دارند و روند رشد کودکانشان مطلوب می باشد و شیر اضافه هم دارند، می توانند شیر اضافی خود را به بانک شیر اهدا نمایند.

2. مادران داوطلب اهدای شیر باید سالم باشند و بیماری نداشته باشند. بنابر این بايد مادران برای تعیین سلامت کامل تحت یک سری از آزمایشات قرار ‎گیرند. (شبیه آن چه در جریان اهدای خون انجام می شود آزمایش خون ممکن است شامل بررسی از نظر سرخجه، سیفلیس، هپاتیت B و C و HIV و … باشد).

3. مادران داوطلب نباید هيچ گونه اعتيادی به سیگار، مواد مخدر یا الکل داشته باشند.

ب) از نظر متون دينی و فقهی:

از روايات متعدد استفاده مى شود كه شير در جسم و روح نوزاد تأثير زيادى گذاشته و خصوصيات ظاهرى و روحى زن شيردهنده را به کودک منتقل مى نمايد. پس بايد نگريست چه كسى فرزند شما را شير مى دهد، زيرا فرزند تحت تأثير آن شير پرورش مى يابد.

اميرمؤمنان (ع) می فرمايد: بايد بنگريد كه چه كسي نوزادتان شما را شير مي دهد، زيرا فرزند بر طبق همان [خصوصيات ] شيردهنده رشد مي كند.[6] براى شير دادن به فرزند خود دايه را به  گونه اى انتخاب كنيد كه براى ازدواج، همسر بر مى گزينيد، زيرا شير سرشت ها را تغيير مى دهد.[7]

به همين جهت در رساله های مراجع و روايات به اهميت شيردهنده تحت عنوان «گزينش دايه پسنديده» و «پرهيز از گزينش دايه ناپسند» اشاره شده است که می توان با الغای خصوصيت اين شرايط را برای اهداکننده شير برای «بانک شير» نيز در نظر گرفت.

رساله مراجع:

1. «مستحب است دایه ای که برای طفل می گیرند دوازده امامی و دارای عقل و عفت و صورت نیکو باشد و مکروه است کم عقل یا غیر دوازده امامی یا بد صورت یا بد خلق یا زنازاده باشد و نیز مکروه است دایه ای بگیرند که بچه ای که دارد از زنا به دنیا آمده باشد».[8]

2. «مستحب است دايه اى كه براى طفل مى گيرند، مسلمان عاقل و داراى صفات پسنديده از نظر جسمى و روانى و اخلاقى باشد، و سزاوار نيست دايه اى بگيرند كه كافر، يا كم عقل ، يا بزرگسال، يا زشت رو باشد. و مكروه است دايه اى بگيرند كه زنازاده است، يا شيرش از بچه اى است كه از زنا به دنيا آمده است».[9]

روايات

الف)گزينش دايه ي مناسب

1. زيبارو: امام باقر(ع): بر شما [انتخاب] دايه ي زيبا و پاكيزه از دايگان لازم است، زيرا شير [بر صفات كودك ] اثر مي گذارد.[10] براي نوزادت خواهان شير دايگان زيبارو باش ، زيرا شير [بر صفات کودک] اثر مي گذارد. [11]

ب) اجتناب از گزينش دايه ي نامناسب

1. بيمار: پيامبر خدا(ص): زن كودن و نيز زنى را كه چشمش ضعيف است و آب ريزش دارد، به دايگى مگيريد؛ چرا كه شير، سرايت مى كند.[12]

2. زشت رو: امام باقر(ع): براي نوزادت خواهان شير دايگان زيبارو باش. از [شير] دايگان زشت رو بپرهيز، زيرا شير [بر صفات کودک] اثر مي گذارد.[13]

3. نابخرد و احمق:پيامبر خدا(ص): زن نابخرد را به دايگي نگيريد، زيرا شير [بر صفات فرزند] اثر مي گذارد. پسربچه به صاحب شير شباهت پيدا مي كند، يعني در سست مغزي و حماقت شبيه دايه مي گردد.[14]

 اميرمؤمنان(ع) : زن نابخرد را به دايگي نگيريد، زيرا شير بر سرشت ها چيره مي گردد. پيامبر خدا(ص) فرمود: «زن نابخرد را به دايگي نگيريد، زيرا فرزند بر طبق همان [صفات ] دايه رشد مي كند».[15]

پيامبر خدا(ص): درباره فرزندانتان، از شير زنان بدكاره و ديوانه، اجتناب كنيد؛ چرا كه شير، سرايت مى كند.[16]

پيامبر خدا(ص): زن كودن و نيز زنى را كه چشمش ضعيف است و آب ريزش دارد، به دايگى مگيريد؛ چرا كه شير، سرايت مى كند.[17]

امام باقر(ع): شير زن يهودي، مسيحي و زرتشتي نزد من از شير زنازاده دوست داشتني تر است.[18]

عبيداللَّه حلبي گفت: «به امام صادق (ع) گفتم: “آيا مي توانم زني را كه از راه زنا [نوزادي] به دنيا آورده است، به عنوان دايه بگيرم”»؟

حضرت فرمود: «نه خودش و نه دخترش را به دايگي مگير».[19]

علي بن جعفر از برادرش امام كاظم (ع) [نقل كرد و] گفت: «از حضرت درباره ي زني پرسيدم كه از راه زنا [نوزادي را] به دنيا آورده است. آيا شايسته است با شير وي [نوزاد ديگري ] شير داده شود»؟

حضرت فرمود: «نه شير خودش شايستگي دارد و نه شير دختري كه از راه زنا به دنيا آورده است».[20]

 امام (ع): زن زناكار فرزندت را شير ندهد، زيرا اين كار براي تو حلال و روا نمي باشد..[21]

پيامبر خدا(ص): درباره فرزندانتان، از شير زنان بدكاره و ديوانه، اجتناب كنيد؛ چرا كه شير، سرايت مى كند.[22]

 عبداللَّه بن هلال گفت: «از امام صادق (ع) درباره ي انتخاب زن زرتشتي به عنوان دايه پرسيدم».

حضرت فرمود: «نه، ولي اهل كتاب[23] [اشكالي ندارد كه آنان بر طبق شرايطي خاص، دايه قرار گيرند]».[24]

امام صادق(ع) : زن زرتشتي را براي نوزاد به دايگي  نگيريد. براي وي زن يهودي و مسيحي را به دايگي بگير، ولي آنان شراب ننوشند و از آن كار بازداشته شوند.. [25]

حلبي گفت: «از امام (ع) درباره ي مردي پرسيدم كه نوزادش را به دايه اي يهودي يا مسيحي يا زرتشتي داده است. دايه در خانه ي خودش او را شير دهد يا در خانه ي پدر كودك»؟

حضرت فرمود: «دايه ي يهودي و مسيحي مي تواند نوزاد تو را شير بدهد، ولي بايد او را از نوشيدن شراب و خوردن چيزهايي مانند گوشت خوك كه حلال نيست، بازداري. آنان نبايد نوزادت را نيز به خانه هاي خودشان ببرند. زن زناكار نيز نوزادت را شير ندهد، زيرا اين كار براي تو حلال و روا نمي باشد. زن زرتشتي هم نوزادت را شير ندهد؛ مگر اين كه ناچار شوي».[26]

امام صادق (ع) : هر گاه زنان اهل كتاب [نوزادنتان را] براي شما شير دهند، آنان را از نوشيدن شراب بازداريد.[27]

عبدالرحمن بن ابي عبداللَّه گفت: «از امام صادق(ع) پرسيدم: “آيا براي مرد شايسته است زن يهودي، مسيحي و مشرك براي وي [نوزادش را] شير دهد”»؟

حضرت فرمود: «اشكالي ندارد». هم چنين فرمود: «آنان را از نوشيدن شراب بازداريد».[28]

بنابر اين فرض بر اين است که غلاوه بر معيارهای پزشکی، ملاک و معيارهای مد نظر آموزه های دينی و فقهی در راه اندازی «بانک شير» در ايران به طور کامل رعايت می گردد.

بررسی ادله فقهی جواز يا عدم جواز «بانک شير»

ديدگاه اهل سنت

گر چه به نظر مى رسد تمام فقهای اهل سنت، قائل به عدم شرطيّت مكيدن شير از پستان هستند؛ اما ابن رشد دو نظر  را بيان كرده است كه نظر اکثريت به عدم شرطيّت مکيدن است و هر گونه ريختن شير به دهان کودک را موجب قرابت رضاعی می دانند و تعداد اندکی از فقهای آنان قائل به شرطيّت مكيدن شير از پستان هستند.[29]

نظر مجمع فقه اسلامی درباره ی تشكيل بانك شير مادران

در اين باره از سوى برخى كشورهاى اسلامى از مجمع فقه اسلامى وابسته به سازمان كنفرانس اسلامى در مورد تشكيل اين گونه مراكز از نظر شرعى استفتا به عمل آمد و مجمع فقه اسلامى در نشست مورخ 10 الى 16 ربيع الثانى 1406 ه.ق (مطابق با 22- 28 دسامبر 1985) در جدّه پس از بحث و گفت وگوی فقهی و پزشکی درباره ی «بانک شير» اقدام به صدور اين بيانيه  كرد:

1. تشكيل بانك شير مادران تجربه اى است كه ملت هاى غربى به آن اقدام نموده و سپس با آثار و نتايج منفى آن مواجه شده اند.

2. اسلام رابطه رضاعى را هم چون رابطه نسبى مى داند و به اجماع مسلمانان، حرمت ناشى از رضاع، هم چون حرمت ناشى از رابطه نسبى است؛ و نظر شريعت اسلامى بر حفظ نسب است و بانك شير موجب اختلاط و ناهماهنگى خواهد شد.

3. روابط اجتماعى در جهان اسلام، براى رفع نياز و حل مشكل كودكان محتاج به شير مادر راه هاى ديگرى براى شير خوردن فراهم كرده است و به اين دليل نيازى به تشكيل بانك شير مادران نيست. بنابراين:

اولاً: تشكيل بانك شير مادران در جهان اسلام ممنوع است.

ثانياً: شيرخوردن اطفال از اين مراكز حرام است.[30]

نقد و بررسی:

به نظر مى رسد اين فتوا بر مبنای فقه اهل سنت در قاعده «رضاع» است که برخی شروط مورد پذيرش اکثر فقهای شيعه در قاعده «رضاع» را معتبر نمی دانند؛ از قبيل امتصاص (مكيدن مستقيم شير از پستان). اما با توجه به معتبر بودن شرايط مذكور از نظر فقهای شيعه، تأمين شير اطفال از طريق بانك شير به هيچ وجه اشكال شرعى ندارد.

ديدگاه شيعه[31]:

آن چه كه از ديدگاه اکثر فقهای شيعه استفاده مى شود، مشهور و معروف شرطيّت مكيدن مستقيم شير از پستان است تا موجب محرميت رضاعی گردد، در مقابل برخی اندک از فقهای شيعه مانند ابن جنيد و شيخ طوسی در يکی از نظرات خود در کتاب «مبسوط» قائل به اين شرط نيستند.[32]

مرحوم صاحب جواهر مى فرمايد: شيخ طوسی در يك جا گفته مكيدن مستقيم شير از پستان شرط نيست؛ با اين که در جاهای ديگر نظر مشهور را پذيرفته است.[33]

مرحوم نراقى بعد از بيان نظر مشهور در مسأله مى فرمايد: مرحوم فيض در مفاتيح از ابن جنيد پيروی كرده است.[34]

نتيجه: مشهور در بين فقهای شيعه شرطيت مكيدن مستقيم شير از پستان است تا موجب محرميت گردد  اما اندکی از فقهای شيعه قائل به عدم شرطيّت هستند[35] (بر عکس اهل سنت که مشهور عدم شرطيّت و اندک فقهايي از آنان قائل به شرطيّت شده اند).

دليل نظر مشهور برای شرطيّت مكيدن از سينه، متبادر ذهنى از معناى «رضاع» است که بدون مكيدن شير از پستان، «رضاع» صدق نمى كند، چون ظاهر «رضاع» اين است كه بايد از پستان باشد نه اين كه در شيشه بريزند و از آن بمكد[36]. پس متبادر ذهنى از «رضاع»، نوشيدن از پستان است[37] و اگر از پستان نباشد، شك داريم كه «رضاع» است يا نه، كه در اين صورت اطلاقات آيات و روايات در باب «رضاع» (مانند روايت پيامبر9: يحرم من الرضاع ما يحرم من النسب «همه کسانی که از طریق نسب و خویشاوندی با انسان محرم شده اند، از طریق رضاع هم محرم می شوند»[38]) شامل اين مورد نمى گردد و جاى اصل حليت (اصاله الحليّه) است و محرميت رضاعی تحقق نمى يابد.

جمع بندی: نظر به این که در نظام فقهی اسلام، هدف اصلی جلوگیری از گسترش موجبات ایجاد انساب و قرابت های غیرمجاز می باشدمی توان گفتاين موضوع، در «بانک شير» منتفی است پس حکم اوليه جواز برای «بانک شير» نتيج گيری نمود. طبعاً کلیه آثار مترتب بر «رضاع» در «بانک شير»بار نمی گردد و حرمت نکاح یا محرمیت بین اهداکننده شير و گيرنده آن برقرار نمی شود.

به عبارت ديگر، با توجه به شرايط مطرح در قرابت رضاعی می توان گفت: در «بانک شير»، موضوع رابطه قرابت رضاعی بین اهداکننده شير و گيرنده شير منتفی می باشد. بعضی از فقهای اهل سنت که مبانی آنان در باب «رضاع» با موازین فقهی حاکم بر فقه شیعه انطباق ندارد معتقدند راه اندازی «بانک شير» موجب گسترش مبهم رابطه قرابت رضاعی بین اهداکننده شير و گيرنده شير و ایجاد انساب غیرمجاز می گردد. در حالی که استحسانات و قیاس این مورد با آن چه در قرابت رضاعی به آن تمسک می شود موجه نبوده و با موازین فقهی حاکم بر فقه شیعه انطباق ندارد.

بنابر این، برقرار دانستن نوعی رابطه خویشاوندی بین اهداکننده شير و گيرنده شير پذیرفتنی نيست. البته نظرات فقهی مختلفی در خصوص جواز یا عدم جواز این اقدام وجود دارد. بعضی از فقهای معاصر عمل را مجاز دانسته و آن را مشمول اصل اباحه (اصاله الاباحه) می دانند، اما بعضی دیگر از فقها آن را مجاز ندانسته و آن را اقدامی نامشروع تلقی کرده اند و اصل احتياط را برگزيده اند. عمده استدلال گروه اخیر این است که شرط مکيدن از پستان را نپذيرفته اند. اما استدلال اين گروه در مقابل اصول و مبانی مورد استفاده گروه نخست (نظر مشهور) چندان قوی نبوده و توان معارضه ندارد.

در کل باید گفت که راه اندازی «بانک شير» نه تنها هیچ گونه ایرادی ندارد بلکه یک عمل کاملاً انسانی و اجتماعی است که هر چند در ساير کشورهای جهان سال هاست «بانک شير» راه اندازی شده است، اما در حال حاضر در کشور ما چنین خلایی حس می گردد که البته با توجه به ساختار جامعه اسلامی ما بايد اين امر کاملاً پسندیده در چارجوب قواعد و احکام فقهی راه اندازی شود تا حقوق نوزادان خواستار شير انسانی محفوظ بماند.

این نکته را نیز باید متذکر شد که هر عملی در ابتدا با کاستی هایی مواجه است و راه اندازی «بانک شير» نیز از این قاعده مستثنا نیست. پس ممکن است در ابتدا نواقصی را مشاهده نماییم حال آن که نفس عمل پسندیده است که البته به مرور زمان ایرادات آن آشکار می گردد و در آینده شاهد قانون کامل تری در این زمینه خواهیم بود با این حال تا آن جا که ممکن باشد بايد تمام جوانب «بانک شير» ویژگی ها و نواقص آن پرداخت و سپس قانون «بانک شير» را تهيه و تصويب نمود.

نتيجه گيری:

1. از آن چه گفته شد این نتیجه به دست آمد كه کليات راه اندازی «بانک شير» از حیث ادله (كتاب و سنت) مانعی ندارد و بعضی از افراد ايراداتی که بر آن ذكر كرده اند كه اين ايرادها به اصل «بانک شير» وارد نيست یا قابل دفع است. پس قانون گذاران ما می توانند با لحاظ شرایط شرعی و اسلامی راه اندازی «بانک شير» را بپذيرند و باید صورت های مساله را از هم جدا کرده و درباره هر یک حکم جداگانه ای در نظر بگيرند.

2. اين نوشتار در صدد بررسی جواز اصل راه اندازی «بانک شير» بر اساس مبانی فقه شيعه بوده است. پس طبيعی است که بررسی ابعاد گسترده و جزييات «بانک شير» مانند «گزينش شير مطلوب»، «احکام خريد و فروش»، «شرايط دهنده»، «شرايط گيرنده» و .. در اين مقاله امکان پذير نبود که نگارنده در نوشتار جداگانه به آن خواهد پرداخت.

منابع:

1. قرآن کريم

2. کلينی، ابو جعفر، محمد بن يعقوب،فروع کافی، تهران، دار الكتب الإسلامية،1407 ه‍ ق

3. صدوق، محمّد بن على بن بابويه ، من لايحضره الفقيه، قم، انتشارات جامعه مدرسين،1413 ه‍ ق

4. طوسی، ابو جعفر، محمد بن حسن ، تهذيب الاحکام، تهران، دار الكتب الإسلامية، 1407 ه‍ ق

5 . طوسی، ابو جعفر، محمد بن حسن ، الاستبصار، تهران، دار الكتب الإسلامية،1390 ه‍ ق

6. عاملی، حرّ، محمد بن حسن، وسايل الشيعه، قم، انتشارات آل البيت، 1409 ه‍ ق

7. نورى، محدث، ميرزا حسين ، مستدرک الوسايل، قم، انتشارات آل البيت، 1408 ه‍ ق

8. طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن ، المبسوط في فقه الإمامية، المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية

9. عاملى، كركى، محقق ثانى، على بن حسين، جامع المقاصد في شرح ، قم، انتشارات آل البيت، 1414 ه‍. ق.

10. امام رضا، على بن موسى؛؛ صحيفة الرضا، مشهد، انتشارات  ؛كنگره جهانى امام رضا، 1406 ه‍ ق ،،

11. نجفى، صاحب الجواهر، محمد حسن ، جواهرالکلام، بيروت، دار إحياء التراث العربي، 1404 ه‍ ق

12. نراقى، مولى احمد بن محمد مهدى، مستند الشيعة في أحكام الشريعة،  قم، انتشارات آل البيت، 1415 ه‍ ق.

13. يزدى، سيد مصطفى محقق داماد ، قواعد فقه، تهران، مركز نشر علوم اسلامى، 1406 ه‍ ق

15. مکارم شيرازی، ناصر، کتاب النكاح، قم، انتشارات مدرسه الامام علی بن ابی طالب

16. مغنیه، محمد جواد ، الفقه علی المذاهب الخمسة، دار التیار الجدید، دار الجواد، بیروت، چاپ دهم، 1421ق.

17. خويى، سيد ابو القاسم موسوى ،، أحكام الرضاع في فقه الشيعة، المنير للطباعة و النشر ، 1417 ه‍ ق

18. موسوى بجنوردى، محمد حسن؛ القواعد الفقهية، قم، مؤسسه عروج ،، 1401 ه‍ ق

19. خمينی، روح الله، رساله توضيح المسايل، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم ،1424 ه‍ ق