اوراق خیریه در ترازوی فقه

«اوراق خیریه در ترازوی فقه»

مقدمه

در متون دینی از عناوینی همچون صدقه، انفاق، وقف، ایثار مالی و برآوردن نیاز برادر دینی، زیاد به کار رفته است و مؤمنان به طور گسترده و با تاکیدات زیاد به انجام این امور ترغیب شده اند . از ویژگی های مهم نظام اقتصادی مبتنی بر دین، اخلاقی بودن آن است و رفتارهای آخرت گرایانه بدون توجه به منافع مادی، به شکل های گوناگون ترسیم می گردد. اگر در نظام های متعارف، اصل بیشینه کردن سود، محور تصمیمات انسان اقتصادی است، اصل حاکم بر رفتار انسان مؤمن جلب حداکثر رضایت الهی است.

محوربودن این اصل، زمینه تحقق رفتارهای دینی مثل وقف، انفاق و غیر آن را فراهم می سازد که آثار آن در جوامع اسلامی به وفور مشهود است. با مدیریت و جهت دهی صحیح در بعد توزیع، تولید و مصرف، این آثار نمود بیش تری خواهند یافت. امروزه گسترش تکنولوژی و شیوه های نوین استفاده از اموال کوچک، موجب شده با انتشار اوراق خیریه، کمک های افراد جمع آوری و در موارد مفید صرف شود. برای جلوگیری از سوء استفاده و انحراف از راه های صحیح جمع آوری کمک های مردمی و مبتلا شدن به اموری که از نظر شرع حرام و باطل است، در این مقاله بعد از بیان آثار اقتصادی و شرایط کلی حاکم بر انتشار اوراق خیریه به بررسی اوراق مختلفی می پردازیم که هم اکنون در جامعه ما رواج دارد .

آثار اقتصادی اوراق خیریه

انتشار اوراق خیریه می تواند شکل جدیدی از تحقق صدقه و انفاق و ایثار مالی باشد . امروزه با گسترش جوامع، لزوم گردآوری صدقات کوچک برای انجام طرح های بزرگ چشمگیر شده است; زیرا بسیاری از افراد مشتاق به انجام امور خیریه، یا از موارد مصرف آن اطلاع کافی ندارند یا اموال را در اموری صرف می کنند که ضرورت چندانی ندارد .
به طور کلی آثار انتشار این اوراق را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
-1جلب و جذب کمک های مردم: انتشار این اوراق انگیزه مناسب برای افراد را ایجاد می کند تا در طرح های مفید و خداپسندانه شرکت کنند . امروزه تعیین برخی روزها برای کمک به مردم فقیر باعث شده است افراد زیادی در این امر خیر شرکت کنند، به گونه ای که اگر این برنامه ها اعلام نمی شد بسیاری این عمل خیر را فراموش می کردند و از ثواب اعطای چنین کمک هایی محروم می شدند .
-2مدیریت صحیح و هدایت کمک ها در موارد ضروری: هر گاه افراد معتمد و با درایت مسئولیت این کار را به عهده گیرند، لازم ترین و ضروری ترین مصارف را تشخیص داده و کمک های مردمی را به آن امور تخصیص خواهند داد . بر حسب شرایط زمانی و مکانی، گاه ساخت مکان های ورزشی یا آموزشی ضروری است و گاه سیر کردن فقرا و یا ساختن خانه های سیل زدگان و گاه تعمیر و احداث مساجد و مکان های مذهبی ضرورت می یابد .
-3انجام پروژه های بزرگ با استفاده از کمک های کوچک: کمک های نقدی کوچک هرگاه با هدایت صحیح جمع آوری شود می تواند طرح های بزرگی را تحقق بخشد; طرح هایی که یک یا چند نفر از انجام آن ناتوانند .
-4جذب نقدینگی مردم و هدایت آن به امور تولیدی و خدماتی: از جمله اهداف سیاست پولی، جهت دهی نقدینگی کشور به امور تولیدی و خدماتی لازم برای تقویت بنیه اقتصادی و پول ملی است. مؤسسات خیریه می توانند کمک های ریز و درشت مردم را جمع کرده و به دست نیازمندانی که سرمایه لازم برای فعالیت اقتصادی ندارند، برسانند. در این صورت علاوه بر تامین زندگی گروهی از مردم، بنیه اقتصادی کشور نیز بالا رفته، پول ملی تقویت می شود .
-5سامان دهی امر توزیع درآمدها و رفع فقر: وجود نیازمندان در جامعه و عدم برخورداری از تقاضای مؤثر، عاملی در بحران اقتصادی است . ایجاد تقاضای مؤثر برای آن ها و بهبود توزیع درآمدها سبب رفع فقر و حرکتی در جهت فروش کالاهای تولید شده، است .
-6بهبود رشد اقتصادی در پرتو رشد تولید و افزایش تقاضای مؤثر: با تحقق هدف چهارم و پنجم از یک سو فعالیت های مفید و مولدی شکل می گیرد و از طرف دیگر، بخشی از افراد که توان تقاضا نداشتند متمکن شده وارد بازار می گردند و این دو ست به دست هم داده اقتصاد را از رکود در آورده و یا بر رونق آن می افزایند .
اصول کلی حاکم بر انتشار اوراق خیرخواهانه
برای بهره گیری بیش تر از انتشار اوراق خیریه و صحت عمل آن و تامین اهداف اخلاقی و اقتصادی اسلام، انتشار اوراق مذکور باید اصول زیر را تامین کند:
-1حفظ انگیزه های دینی و معنوی: طبق آموزه های دینی، انسان در صورتی از ثواب اخروی برخوردار است که عمل را با انگیزه و نیت خالص انجام دهد . کمک مالی هرگاه برای خدا و «فی سبیل الله » باشد و در پی آن آزار نباشد، انفاقی قلمداد می شود . که بیش از هفتصد برابر نتیجه می دهد و گرنه همچون پرداخت ریاکارانه باطل و بی ارزش خواهد بود، (1) چنان که در میدان جنگ هم اگر کسی به نیت کسب غنیمت وارد معرکه شود و کشته گردد، شهید نیست و اجری ندارد . بنابراین، در صورتی جمع آوری کمک های مردمی ارزش دینی دارد که نیت مردم صحیح باشد و کمک های مالی خود را به عشق جایزه عطا ننمایند . تغییر نیت نه فقط باعث محروم شدن از ثواب اخروی می گردد بلکه چه بسا باعث بطلان و حرمت جمع آوری مبالغ مذکور شود و تصرف در آن را دچار اشکال شرعی کند .
-2جلوگیری از شمول عناوین محرم بر انتشار اوراق: در انتشار اوراق و مراحل اجرایی جمع آوری مبالغ و صرف آن می بایست مراقبت جدی صورت گیرد تا مبادا با عناوین محرم مثل ربا، قمار، اسراف و تبذیر، اکل مال به باطل آمیخته گردد . در غیر این صورت ابزارهای دینی برخلاف اهداف خود در جهت گسترش فساد و اقتصاد ربوی عمل خواهد کرد .
-3حفظ قصد و رضایت واقعی افراد و اجتناب از اعمال صوری و ظاهری: درطراحی اوراق مذکور بایستی روابط حقوقی را چنان روشن و گویا کرد که شرکت کنندگان با رضایت کامل و آگاهی تمام اقدام به مشارکت کرده از انجام هر نوع عملیات صوری و ظاهری اجتناب کنند.
-4مراقبت بر مصرف صحیح اموال در موارد اعلام شده: متصدیان جمع آوری می بایست اموال را در راه های اعلام شده صرف کنند تا اعتماد عمومی را خدشه دار نسازند . برای این منظور لازم است از یک سو از افرادی که وجهه مقبولی بین افراد دارند استفاده کرد و از سوی دیگر با نظارت و کنترل های منظم، از انحراف و سوء استفاده جلوگیری نمود .
-5تناسب جایزه های تشویقی با کارهای خیریه: جایزه ها باید به گونه ای باشد که به نیت خیر افراد ضربه نزند و به گونه ای نگردد که افراد زیادی به امید کسب جایزه وارد میدان انفاق گردند . هدف جایزه تشویق بیش تر مردم به کار خیر است، نه آن که انگیزه آن ها را برای رسیدن به مال زیاد، شدت بخشد . عمل اگر با تقوا همراه باشد هر چند از نظر مقدار کم جلوه کند، همچون آب زلال در زمین فرو می رود و درختان با ثمر را نتیجه می دهد و عمل زیاد بی بهره از تقوا همچون کف روی آب است، فقط جلوه ظاهری دارد و پایدار نخواهد ماند . (2) امیر مؤمنان فرمود: عمل با تقوا هیچ گاه کوچک شمرده نمی شود، چرا که قبول می گردد .(3)
-6اطلاع مردم خیر از نتیجه مصرف اموال: اطلاع و آگاهی مردم از محل مصرف وجوه جمع آوری شده و مشاهده برخی از آن ها در محیط زندگی خود و بستگان و هم کیشان، سبب می شود مردم به شرکت در امور خیر بیش تر تشویق گردند .
-7مطابقت نشر اوراق با فتاوای مراجع: وجود مجتهدان مختلف که هر یک مقلدان متعددی دارند، ایجاب می کند که انتشار اوراق با فتاوای افراد بیش تری مطابقت داشته باشد تا امکان مشارکت بیش تر مردم متدین فراهم گردد .

انواع اوراق خیریه منتشر شده

با توجه به اصول مطرح شده برخی از انواع اوراق خیریه و مطابقت آن ها را با این اصول، در ذیل می آوریم .
-1 بلیطهای بخت آزمایی: سال ها قبل از انقلاب، بلیطهای بخت آزمایی به مبلغ معینی فروخته می شد و پس از قرعه کشی جایزه های بزرگی به افراد برنده تعلق می گرفت . جوایز زیاد عامل مهمی در خرید بلیط ارزان بود و هر کس شانس خود را می آزمود . جوایزی مثل خانه های مسکونی و اتومبیل، می توانست هر فردی را تحریک کند . اموال بسیاری جمع می شد و اندکی از آن بین تعداد کمی به عنوان برنده تقسیم می گردید . علمای مذهبی خرید و فروش آن را که با قصد برد و باخت همراه بود تحریم کردند و معامله و تصرف در اموال را باطل دانستند . (4) در واقع این خرید و فروش قماری بود که با استفاده از روابط ریاضی و محاسبه اعداد بزرگ انجام می گرفت.
-2 بلیطهای اعانه ملی: با تحریم بلیطهای بخت آزمایی صاحبان این شرکت ها شیوه کار را تغییر دادند و برای جلب مؤمنان با تغییر نام آن به اعانه ملی اعلام کردند پول های جمع آوری شده صرف کمک به امور خیریه می گردد و برای تشویق افراد به شرکت در آن، جوایزی را اختصاص دادند . برای جلب بیش تر مردم، فروشندگان بلیط را از بین افراد عاجز و نابینا انتخاب و با تبلیغات گسترده مردم را به مشارکت در امور خیر دعوت کردند . علمای مذهبی و مراجع تقلید به علت بی اعتمادی کامل به نظام حاکم این شیوه را ترفندی بیش ندانسته و چون با تغییر اسم و اعمال صوری و ظاهری ماهیت آن تغییر نکرده بود، فتوا به حرمت و بطلان خرید و فروش بلیطهای اعانه ملی دادند; (5) زیرا افراد به قصد برنده شدن جایزه بلیط تهیه می کردند و کم تر کسی فکر کمک به امور خیریه را در سر داشت . امور خیریه و اعانه ملی پوشش ظاهری برای اهداف باطل بود . در واقع این نوع خرید و فروش ها مصداق اکل مال به باطل است و عرف جامعه تراضی آن را معتبر نمی داند; چون رضایت شخص به خرید و فروش، مقید به بردن است، همچون رضایتی که قمارباز قبل از شروع بازی دارد، و این گونه تراضی عرفا و شرعا معتبر نیست .
البته چنان که افراد مختلف به قصد کمک به محرومان و ایجاد مراکز خیریه، کمک های خود را به مؤسسه یا شرکتی بدهند و مؤسسه مزبور برای تشویق افراد به شرکت در امور خیر جوایزی را برای عده ای به قید قرعه در نظر بگیرد، منع شرعی ندارد; اما همه وجوه جمع شده باید در مصارف واقعی و اعلام شده برسد . (6)
در واقع، در این شیوه خرید و فروش مطرح نیست، بلکه افراد کمک های خود را در اختیار مؤسسه قرار می دهند و مؤسسه واسطه صرف است . مشابه آن جوایزی است که بانک ها برای تشویق افراد به باز کردن حساب های قرض الحسنه و یا افزایش موجودی انجام می دهند و از نظر فقها اشکالی ندارد; (7) زیرا اعطای جایزه بدون شرط انجام می گردد و پرداخت مبلغ اضافی در قرض از طرف قرض گیرنده بدون شرط جایز است . (8) تحقق این امور قبل از انقلاب برای علما فقط در ذهن بود، ولی پس از انقلاب ابتدا بانک ها جوایزی را برای تشویق به قرض الحسنه قرار دادند و به تدریج به موارد دیگر نیز گسترش یافت .
-3 برگه های مسابقات فرهنگی و هنری: از مواردی که مؤسسه یا نهادی درصدد جمع مبالغ خیریه برای اهداف انسانی و اسلامی برمی آید، برگزاری مسابقات فرهنگی و هنریاست. اشخاص با تهیه برگه سؤال و تکمیل آن همراه با واریز مبلغ خاصی در آن شرکت می کنند، سپس به برندگان، جوایزی از آن مبالغ جمع آوری شده داده می شود و پس از کسر هزینه ها مابقی را صرف امور خیریه می نمایند . در این موارد باید افراد مبلغ واریزی را برای هزینه انجام مسابقه مثل طرح سؤال و تصحیح و اضافه آن را برای کمک به امور خیریه در نظر گیرند . اگر مراد از کار خیر برگزاری مسابقه فرهنگی و افزایش سطح اطلاعات دینی و علمی افراد باشد افراد باید مبالغ واریزی را به قصد کمک به امور خیریه و گسترش فرهنگ دینی و انجام مسابقات و اعطای جوایز به برندگان پرداخت کنند، نه آن که مبالغ برای شرکت در مسابقه باشد تا با قرعه کشی جایزه ببرد; زیرا شبیه قمار می گردد و باطل است .
-4 برگه های ارمغان بهزیستی: با وقوع حادثه تلخ سیل شمال، اداره بهزیستی با انتشار اوراق ویژه ای همگان را به مشارکت در امر بازسازی مناطق مزبور فراخواند و برای تشویق، جوایزی را به قید قرعه برای تعدادی در نظر گرفت . همکاری گسترده مردم در انجام این امر خداپسندانه باعث شد مؤسسات مختلف این شیوه را برای تامین مالی و اجرای پروژه های مفید در پیش گیرند . همان گونه که بیان شد همیاری مردمی در انجام طرح ها از مصادیق بارز انفاق در راه خدا و تعاون بر نیکی است و اگر با مبالغ جمع آوری شده، اموال با دوام خریداری شود اگر با قصد و نیت وقف باشد وقف جمعی تلقی گردد و از این راه می توان عمل وقف را گسترش داد . وقف اموال بادوام به ثروت قابل ملاحظه ای نیاز دارد و با جمع مبالغ کوچک هم تحقق یافتنی است . اعطای جایزه هم اشکالی پدید نمی آورد، ولی باید حالت واقعی خود را داشته باشد و نیت افراد به همان صورت واقعی بماند و گرنه تصرف در اموال و جوایز اشکال شرعی پیدا می کند . پول هایی که بدون قصد خیر پرداخت کننده جمع آوری گردد چون اعطای آن به وجه شرعی نبوده آثار مجهول المالک بر آن مترتب می گردد و چون صاحبان آن مشخص است (به خاطر معلوم بودن شماره اوراق) باید به افراد برگردانده شود . تصرف در جوایز هم تصرف در جوایز مسابقه ای است که حالت برد و باخت (قمار(پیدا کرده است.
در این موارد، هدف مؤسسات نباید افزایش حجم مبالغ بدون توجه به ضوابط شرعی باشد، بلکه هدف تقرب بندگان به خدا و تعاون بر تقوا و نیکی است . اعلام جوایز بزرگ مادی مثل جوایز سی میلیون تومانی نیت بسیاری را از قصد خیر به شرکت در مسابقه جهت بردن جایزه تغییر می دهد . برای گسترش این طرح ها می توان از جوایز معنوی و زیارتی بهره گرفت . نیز شایسته است اوراق کمک به طرح های مناسب هر منطقه و استان، برای افراد آن منطقه تهیه و توزیع گردد و در کنار طرح های ملی به طرح های منطقه ای هم توجه شود .
در ضمن، گسترش این امور نباید به کمک های سنتی و پر ثمر مردم در ایام ماه رمضان و محرم و . . . خلل وارد سازد و اداره، مساجد، تکایا و حسینیه ها و دیگر مراکز فرهنگی را با اشکال مواجه کند . هم چنین می بایست سعی در کاهش هزینه های تبلیغی شود .
-5 اوراق پنتاگونو: از سال 1990 در ایتالیا نوعی بازی با پول توسط شرکتی به نام پنتاگونو مطرح شد و به سرعت در ده ها کشور گسترش یافت که تلقی جدی از آن قمار مدرن بود . در سال های اخیر همین اوراق به صورت اوراق خیریه در کشور ما رواج یافتند و شرکت های متصدی امر در اطلاعیه های خود بیان کردند که بخشی از مبالغ جمع آوری شده را به امور خیریه اختصاص می دهند .
در این طرح اغلب پول های جمع آوری شده در اختیار صاحبان شرکت و افرادی قرار می گیرد که در سلسله تصاعدی شبکه قرار گرفته اند و شانس این را داشته اند که پس از آن ها افراد زیادی جذب شبکه شده تا مبالغ واریزی به حساب آن ها انتقال یابد . این اوراق انواع مختلفی دارد; یک نوع این است که فرد متقاضی برگه عضویت هشتاد دلاری را از پایگاه شرکت در اینترنت یا غیر آن تهیه می کند که بر روی آن اسامی هفت نفر به ترتیب آمده و نام فردی که انسان برگه را از او خریده در ردیف هفتم قرار دارد . پس از خرید، متقاضی باید چهل دلار به حساب شرکت و چهل دلار به حساب نفر ردیف اول بریزد . پس از آن سه برگه برای او ارسال می شود که بر روی هر کدام اسامی هفت نفر از جمله شخص متقاضی در ردیف هفتم نوشته شده و متقاضی باید این سه برگه را به سه نفر بدهد تا آن ها مشابه او پول واریز کنند و این سلسله ادامه می یابد . برای رسیدن متقاضی اول به ردیف اول باید هفت مرحله بگذرد یعنی (2187،729، 243، 81، 27، 9، 3) 2187 نفر در مرحله آخر و در کل 3280 نفر جذب شرکت شوند تا به او مبلغ (87480 40 . 2187) دلار و برای شرکت مبلغ (131200 40 . 3280) دلار واریز شود .
برای برنده شدن افرادی که در مرحله هشتم جذب شرکت می شوند (6561 نفر) باید حدود 5/14 میلیون نفر وارد شبکه شوند (به تعداد خانوارهای ایران .) افرادی که می توانند وارد شبکه شوند به زودی به انتها می رسد و افراد کمی از این میان، مبالغ هنگفتی به جیب می زنند و تعداد زیادی در حسرت پولدار شدن آنی باقی می مانند . در کشور ما به جای تصاعد 3 از رقم 7 استفاده کردند; یعنی برای برنده شدن متقاضی اول باید تعداد 823543 نفر وارد شرکت شوند . این شرکت ها با طرح عناوینی مثل قصد هبه کردن مبالغ به شرکت، قصد کارهای خیریه و غیر آن سعی در جلب مؤمنان داشتند .
بدون تردید این امور نیز از مصادیق بارز اکل مال به باطل و قمار است و هوشیاری مجامع علمی و دینی در پاسخ صحیح و همه جانبه به چنین حیله هایی مانع سوء استفاده خواهد شد .
امید است روحیه انفاق و ایثار مالی همراه با قصد تقرب به خداوند در جامعه اسلامی ما بارورتر گردد .

پی نوشت ها:

(1 بقره (2) آیات 261- 264 .
(2 رعد (13) آیه 17 .
(3 نهج البلاغه، صبحی صالح، کلمات قصار، شماره 95 .
(4 امام خمینی، تحریرالوسیله، ج 2، ص 619- 720; سیدابوالقاسم خویی، منهاج الصالحین، ج 1، ص 432 و روحانی، المسائل المستحدثه، ص 83 .
(5 امام خمینی، همان و رساله نوین، ج 2، ص 215 .
(6 امام خمینی، همان و سیدابوالقاسم خوئی، همان .
(7 امام خمینی، همان، ص 617; سیدابوالقاسم خویی، همان، ص 414 و روحانی، همان، ص 64 .
(8 محمدحسن نجفی، جواهرالکلام، ج 25، ص 7; امام خمینی، همان، ص 653 و حرعاملی، وسائل الشیعه، ج 13، ص 104 .