بسم الله الرّحمن الرّحیم
مصاحبه با آیت الله شیخ محمد هاشم صالحی افغانی (زید عزّه)
آیت الله صالحی: از اینکه خدمت حضرات رسیدیم و این مرکز علمی را دیدیم، خیلی خوشحالم. برای آقایان و مسئولان، توفیق بیشتر، تداوم کار و ثبات قدم در پیشبرد اهدافشان را از خداوند خواستارم. موضوع،همان طوری که حضرت عالی (آقای فلاح زاده) هم فرمودید، امر تازه ای است.ممکن است در بعضی جاها یا بعضی مؤسسات یا بعضی محققان یا مجلات، درباره بعضی مصادیق،تحقیقی کرده باشند؛ اما به صورت مستقل و در قالبِ یک مرکز و به صورت یک علم – با آن اکثریت مصادیقی که دارد و در حال ایجاد شدن است (تاکنون نبوده)، و موضوعات مستحدثه ای که پیش می آید -برای اولین بار و اولین قدم است که در حوزه علمیه قم، پایه گذاری شده است.
این کار، بسیار ابداعی و ابتکاری است و به همین جهت، هزینه هنگفتی هم می خواهد. عرض بنده این است که این مرکز محترم بتواند به طور مستقیم به دفتر مقام معظم رهبری(مد ظله) پیوند بخورد تاهزینه اش تأمین شود؛ وگرنه کار گسترده ای است. ممکن است مراجع هم تا یک حد معمولی بتوانند همکاری کنند؛ ولی چون به دیدن مراکز، اسبابِ پیشرفته و متنوع و نیروهای زیادی احتیاج دارد، از این جهت، پیشنهادِ اول بنده، آن است که این مرکز را هر چه بیشتر با دفتر رهبری و مقام معظم رهبری(مد ظله) ارتباط دهید تا بتوانید هزینه اش را تأمین کنید که کار پیش برود.
بنده طرح را نگاه کردم. چند تذکر مختصر درباره بعضی گروه های پژوهشی دارم؛ مثلاً گروه پژوهشی عبادات هست؛ ولی گروه پژوهشی معاملات نیامده است با اینکه در موضوع شناسی، موضوعات معاملات، بیشتر ابهام دارند و همان طور که فرمودید آقایان در پاسخ استفتائات،«اما و اگر»می کنند. بخشی از این «اما و اگرها»به علت همین موضوعات معاملات است؛در نتیجه باید یک گروه پژوهشی برای معاملات تأسیس شود و در گروه معاملات، عقود و ایقاعات، به خصوص ایقاعات مستحدثه، کاملاً بررسی و بعد، احکامش بیان شود؛ مثلاً عقود تأمینات ،عقود ضمان، عقود تولیدات و مصادیقش خیلی زیاد است. بعضی از معاملات، تحت عنوان بیع می آید، نه صلح و نه اجاره و باید موضوع شناسی شود تا احکامش را آقایان مراجع بیان کنند.
یک گروه پژوهشی هم در رشته حقوق لازم است؛حقوق خانواده، حقوق بین الملل، حقوق سیاسی، و فرق حق با حکمکه این مسأله در بحث موضوع شناسی، خیلی مؤثر است. سیاست و ارتباطات را هم می شود به همین گروه حقوق، منضم کرد. فقه سیاسی نیز باید مطرح شود؛ خصوصا که حکومت اسلامی روی کره زمین، تنها در جمهوری اسلامی ایران برقرار شده است و ان شاءالله می خواهد گسترش پیدا کند. اینجا باید فقه سیاسی و موضوعاتی که در امور سیاسی دخالت دارد نیز مورد توجه قرار گیرد. یکی هم بحث جبهه و جهاد است که خیلی از احکام در این باره پیش می آید. درباره مبارزان، برای شهدا، برای رفتن به جبهه، که رفتن، واجب است یا نه؟زن ها چه تکلیفی دارند؟ پس موضوع شناسی درباره جبهه و جهاد هم خیلی مؤثر است؛ خصوصا الآن که جهانِ اسلام،در همه سنگرها و جبهه ها در حال مبارزه است.باید هم از دیدگاه قواعد غربی و هم از دیدگاه فقه اسلامی بیشتر به مستحدثات توجه شود. همچنینبعضی از موضوعات است که شاید حکمش خیلی مشهور نیست:«قیل بوجوبه او حرمته یا یَحتمل ان یکون حراما.»اکثراً فقها این موضوعات را بررسی نکردند. موضوع شناسی باید در این قسمت هم پدید بیاید.
نکته دیگر اینکه موسوعه های فقهی، چه موضوعات فقهی اهل سنت – که در کویت تدوین شده و خیلی مفصل نوشته شده و در آن، خیلی از موضوعات گنجانده شده – و هم موسوعات فقهی که در فقه امامیه تدوین شده است؛از قبیل دایرة المعارف،از قبیل موسوعة الفقهیه المیسرة، که اینها بر اساس حروف الفبا بررسی شده و موضوعات زیادی دارد.در بعضی از چیزها اقسامی بیان می شود که هنوز بسیاری از افراد،چیزی در این باره نشنیده اند؛ مثلاً در احکام بیع، بیع تلجئه، بیع منابذه و… آمده است.
شما راه فقاهت را آسفالت می کنید که مجتهد زیاد بشود.الآن گفتند 400 رساله توضیح المسائل در قم است. اگر این راه، هموار شود و موضوع شناسی به ثمر برسد، ممکن است هزار رساله چاپ شود. اگر موضوع شناسی شود «اگرها»در فتاوا از بین می رود. در بعضی از کشورها شش ماه شب و شش ماه روز است یا بعضی کشورها شبش دو ساعت است؛ مسلمان برای نمازش چه کند؟ اینجا فقها به صورت اجمال رد شدند، یا اگر هم مسأله ای گفتند با قید اگر گفتند، اگر اینها موضوع شناسی شود، حکمش واضح تر خواهد شد.یا سفر که گفته بودند هشت فرسخ برود قصر بخواند الآن که با هواپیما و راحت است، دیگر آن احکام نمی آید. اگر موضوع سفر، کاملاً موضوع شناسی شود، این احتمالات و وسوسه ها ممکن است از بین برود. یک کلامی از امام(ره) بود که عنصر زمان و مکان در احکام، تأثیر دارد.
مهم این است که باید موضوعات احکام ولایی و الهی را تشخیص بدهید و مشخص کنید. این نیاز دارد که محققانی در این مؤسسه در حد اجتهاد باشند و بیان کنند که موضوع احکام ولایی چیست؟ خصوصا در حکومت اسلامی؛ چون کشورهای اسلامی در انتظارند. در قدم دوم و سوم که می خواهند حکومت اسلامی تشکیل دهند، موضوعات احکام ولایی و احکام حکومتی باید مشخص شود و تعریف و حدّ دقیقی گذاشته شود که بعد از این برای جهان اسلام و امت اسلامی مؤثر خواهد بود.
حجت الاسلام و المسلمین فلاح زاده: ما یک گروه اقتصادی راه اندازی کردیم که بحث معاملات هم در آنجا دیده شده و آنها برنامه ریزی می کنند.بسیاری از نکاتی که فرمودید، برای ما اساسی و راه گشا است. یک نکته هم من اضافه کنم و یک درخواستی داشته باشم – با آن نگاه وسیعی که حضرت عالی دارید – این موضوع شناسی، گوشه ذهنتان باشد. اگر در جایی با موضوع جدیدی برخورد کردید، آن را از طریق سایت مرکز منعکس کنید.
آیت الله صالحی: بله،از طریق سایت منعکس می کنیم؛ چون ما بعضی از موضوعات را در افغانستان داریم که تا کنون کسی با آنها برخورد نکرده و نمی دانیم با آنها چه کار کنیم.
حجت الاسلام و المسلیمن فلاح زاده: ما هم موضوعاتِ کار شده را برای شما می فرستیم؛ مثلاً کوسه ماهی که بحثش دارد نهایی می شود که آیا فلس دارد یا ندارد؛ همچنین موضوعات دیگر.
بحث دیگر اینکه ما در کل موضوعات فقهی و معارف دینی، موزه نداریم؛ یعنی جایی نداریم که این موارد، از بین نرود؛ در حالی که در کشور، مثلاً چندین موزه آب داریم. من در جزیره کیش رفتم، از یک آکواریوم بازدید کردم. بسیار بزرگ بود و انواع و اقسام آبزیان وجود داشت؛ ولی یک نفر نمی گفت: کدام حلال و کدام حرام است؟ اگر حکم شرعی اینها هم مشخص شود، بسیار مفید است. این مرکزدر آینده،بخشی به نام «موزه موضوعات فقهی» خواهد داشت؛ مثلاً اگر موضوعی در این مرکز بررسی می شود و عین خارجی دارد، آن عین خارجی هم در این موزه نگهداری شود که هم مردم ببینند هم حکم شرعی اش را بدانند. اگر می گوییم درهم، از درهم بغلی گرفته تا دو ریالی – که در رساله ها آمده – در یک جایی،نمونه هایش موجود باشد و کاربردش در فقه هم مطرح شود و حکم شرعی آن هم بیاید. آیا ارزش این، کمتر از آن سفالی است که در خاک ها پیدا می کنند؟!
آیت الله صالحی: امید است آن گروه هایی که در این موضوعات تحقیق می کند،کمتر از مجتهد نباشند؛ چون گاهی نیاز به اعمال نظر پیدا می کنند. پس باید در رأس این گروه های پژوهشی، افرادی در حد اجتهاد باشند.
حجت الاسلام و المسلمین شاکری: از نظر شهید صدر و علمای گذشته،اگر کسانی را می شناسید که وارد این عرصه شده باشند بیان بفرمایید. از زمانی که در نجف بودید اگر نکته ای از مرحوم شهید صدر دارید بیان کنید؟
آیت الله صالحی: در زمان شهید صدر، تازه حوزه نجف افتتاح می شد و قدم های اولیه درباره تنظیم حوزه و دروس طلاب برداشته شد. ایشان حلقات را که نوشتند در پیشرفت طلبه ها خیلی مؤثر شد؛ چون نویسنده معالم،مجتهد بود و نظرش را در کتابش آورده بود. این کتاب برای طلبه ای که تازه حاشیه را تمام کرده بود و وارد معالم می شد مفید نبود. آیا شیخ انصاری، کتاب «رسائل» را برای تدریس نوشته یا اینکه نظریات خودش را آورده است؟]در حالی که باید کتاب های آموزشی برای طلاب نوشته می شد[. در نتیجه ایشان درصدد بود که کلاس های حوزه را تنظیم کند. حلقات ایشان، خیلی مؤثر است که به جای معالم، قوانین، کفایه و رسائل است. حلقات در سه مرحله است و بندهآن را به فارسی، تدریس کرده ام. نوارش در قم، موجود است. تدریس فارسی این کتاب، منحصر به این جانب است. چند نفر از آقایان عراقی، حلقات را به عربی تدریس کرده اند؛ اما به فارسی، کسی جز بنده تدریس نکرده است. اینها قدم های ابتدایی برای حوزه بود؛ ولی ایشان را شهید کردند.
شهید صدر هم در موضوع شناسی هم در مسائل مستحدثه، نظریات و اهدافی داشتند؛ ولی بر اثر شهادت به آن اهداف نرسیدند. همان زمان، بعضی از شخصیت ها می گفتند که اگر آقای صدر زنده می ماند، گرچه صدام 50 سال دیگر هم در عراق حکومت می کرد، باز هم اثرش بسیار بود، چون افکاری بسیار عالی داشت. شهید صدر، کسی بود که اولین کتاب را درباره حکومت اسلامی، بعد از استقرار حکومت اسلامی در ایران نوشت. منتها نگذاشتند ایشان بماند.
این موضوع شما موضوعی بسیار مهم و ابتکاری است؛چون در هیچ کجا به این صورت بیان نشده است. ممکن است بیوت مراجع یا بعضی مؤسسات و مجلات، بعضی از موضوعات را ذکر کرده باشند؛ اما به صورتِ یک بحث مستقل و یک علمِ مستقل، بیان نشده است؛ مثل علم اصول که قبلا در ضمن علم فقه بود، تا اینکه در زمان بعضی از مراجع متأخر، جدا شد و به صورت یک علم مستقل درآمد. کار شما هم خیلی مهم است؛ ولی هزینه زیادی می خواهد.
حجت الاسلام و المسلیمن فلاح زاده: این موضوع به اطلاع مقام معظم رهبری(مدظله العالی) رسیده است و شاید تنها مرکزی است که ایشان به طور رسمی نوشتند که چنین مرکزی تأسیس شود. درباره بقیه اش هم بر خدا توکل می کنیم.
آیت الله صالحی: خیلی خوب است. ایشان (اشاره به فرزندش)، مدیر حوزه علمیه رسالت و مدیرجامعة المصطفی در افغانستان است. کل محصلان جامعة المصطفی در افغانستان، در مدرسه ما هستند. تا کنون 90 نفر از طلاب حوزه علمیه رسالت به جامعة المصطفی در قم آمدند و به مراتب بالای علمی رسیدند. ایشان در قسمت مدیریت، بسیار توانانمندن و رئیس دفتر بنده هم هستند. ایشان هم مطالبی دارند.
حجت الاسلام و المسلمین شاکری: خیلی خوش وقتیم. از محضر ایشان هم استفاده می کنیم؛ اما قبل از آن، بحث با شما را کامل کنیم. با توجه به گستردگی و تنوع موضوعات، ناچاریم بر اساس یک اولویت بندی، کار را دنبال کنیم. به نظر شما، ملاک اولویت چه باشد؟
آیت الله صالحی: عوامل مختلفی برای اولویت بندی لحاظ می شود. به نظر این جانب، منشأ اولویت چند چیز می شود:
1. مسائل مستحدثه ای که امروز، جهان اسلام با آنها روبه رو است و حکمش هنوز روشن نشده است؛
2. اگر یک مسأله ای فراگیر و همگانی باشد، این هم یک ملاک است
3. احکام حکومتی و ولایی. این سه نوع، در اولویت هستند.
حجت الاسلام و المسلمین شاکری: بعضی منتقدان، هنگام صحبت می گویند کار شما اثری ندارد؛ چون شما زحمتی می کشید و موضوعی را شناسایی می کنید، بعد که آن را به مرجعی ارائه می دهید، آن مرجع می گوید: نظر شما را به عنوان یک خبره می دانم؛ ولی ممکن است خبره دیگری، نظری غیر از نظر شما داشته باشد. آیا واقعا همین طور است؟
آیت الله صالحی: اولا: می دانید که خود فقها در استنباط احکام،به تشخیص موضوع نیاز دارند. تشخیص موضوع هم که به دست فقها نیست؛ بلکه باید اهل عرف و خبره و اهل اجتماع، آن موضوع را تشخیص بدهند؛ پس کار شما در مقامِ خبره که موضوعات را بررسی می کنید، خیلی مؤثر است. چرا نباشد؟ اولا: تعارض پیدا نمی شود و برفرض هم که تعارض پیدا شود، در یکی دو مورد است وایناز نتیجه تحقیقات شما نمی کاهد.
حجت الاسلام و المسلمین شاکری: برای مثال درباره اینکه ذبح با استیل جایز است یا نه، آقایان می گویند: اگر استیل از آهن باشد، جایز است؛ وگرنه جایز نیست. ما تحقیق کردیم و از کارخانه فولاد دیدار کردیم و با مهندسان آنجا صحبت کردیم. آنها گفتند: استیل، همان آهن است؛ ولی با آلیاژ بالاتر.می گوید: اگر این را به یک مرجع بدهید آن مرجع می گوید: در روایت، کلمه حدید آمده است و حدید بر این استیل موجود در بازار اطلاق نمی شود.یعنی او بر کلمه حدید در روایت، جمود دارد.
آیت الله صالحی: اگر مرجعی چنین اشکالی کند، مقداری در استنباطاتش اشکال وارد است؛ برای اینکه این قدر جمود در ظهور الفاظ (درست نیست). می دانید که فقه شیعه، فقه سیّال است و می تواند در همه زمان ها، همه بشر را رهبری کند. فقه شیعه می تواند مشکلات همیشگی موجود در جامعه بشر را بر طرف کند. حالا آن زمان، اسمش حدید بود،الآن استیل شده. وقتی ماده اش همان حدید است، نامش فرقی ندارد. این مسائل، مانع نمی شود که تحقیقات شما اثر نداشته باشد.
حجت الاسلام و المسلمین شاکری: در خدمت آقای صالحی (مدیر حوزه علمیه رسالت افغانستان) هستیم و از سخنان ایشان استفاده می کنیم.
آقای صالحی: به نظرم می آید که اولین بار این مسئله را خواجه نصیرالدین طوسی بیان کرده بود که از ایشان پرسیده بودند چرا این همه جامعه اسلامی دچار تشویش است ایشان همین مسئله را بیان کرده بود که احکام بیان شده، فقط اگرهایی وجود دارد.
حجت الاسلام و المسلیمن فلاح زاده: این سخن در کجاست؟
آقای صالحی: الآن در ذهنم نیست دقیقا کجاست؛ ولی شاید بتوانم پیدایش کنم. اولین بار به ذهنم می رسد که ایشان این مسأله را بیان کرده بود.
حجت الاسلام و المسلیمن فلاح زاده: اگر پیدایش کردید به ما هم بدهید ممنون می شویم.
آقای صالحی: در این مدت، شورای محترم نگهبان هم با بسیاری از این مسائل روبه رو بوده است. اگر با دبیرخانه شورای نگهبان، تماس برقرار شود، از موضوعاتی که آنان به نتیجه رساندند و جواب دادند،می شود استفاده کرد.
پیشنهاد می کنم وقتی موضوعات، دسته بندی شد، از پایان نامه های طلاب استفاده کنید؛مخصوصاً جامعة المصطفی که در 44 کشور نمایندگی دارد، با این حجم عظیم از طلبه ها رجوع شود. به این طریق،خیلی از موضوعات را می شود به یک جایی رساند.
پیشنهاد دیگری که دارم درباره مسأله اولویت بندی است. اگر مسأله در دو دسته پیگیری شود، شاید به صواب،نزدیک تر باشد. یک دسته، آنچه حاج آقا (آیت الله صالحی) مطرح کردند. یکی هم اینکه در بعضی از کشورها اولویت ها، تعریف جدیدی پیدا می کند؛ مثلاً ما در افغانستان دو اولویت و ضرورت داریم: یکی بحث مواد مخدر است. بعضی فقها گفته اند: کشت توتون و خشخاش، گناه ندارد و این را مد نظر قرار می دهند. اگر این بحث ها معلوم شود خیلی از مشکلات جامعه بر طرف می شود.
مسأله دیگر، مسأله تقیه است. اهل سنت رفتند منابع ما را درباره تقیه، بررسی کردند و آن را به صورت یک مسأله بزرگی تعریف کردند؛ به همین دلیل، اگر چارچوب تقیه، مشخص شود، به نظرم هر کشور می تواند مشکلات خودش را جواب گو باشد، یا مسأله مِنا را که شما فرمودید. برادران اهل سنّت عقیده دارند مثل بچه که در شکم مادر، بزرگ می شود، منا هم بزرگ می شود.واقعا در موسم حجدر منا، مشکل داریم. حالا برای ایرانی ها مشکلی نیست؛ اما برای حجاج شیعه سایر کشورها خیلی مشکل است که هر جا باشد شب، خودش را به منا برساند و در گوشه خیابان هم شده بماند تا در فضای منا باشد یا مسأله ذبح. حالا جمهوری اسلامی، ذابح دارد؛ اما ما وقتی شیعیان را از افغانستان می بریم برای ذبح، خیلی مشکل داریم.
آیت الله صالحی: خیلی عالی است. از خداوند، حسن ختام می خواهیم. در افغانستان، خیلی زیاد، مستبصر می شوند. این سبب شده که حسادت به شیعه، بیشتر بشود. در پاکستان، این همه شیعه کُشی برای همین است.
تشیع در حال پیشرفت است،جوان های اروپا یکی دو بار رفتیم لندن سخنرانی داشتیم جوان ها تشنه حقیقتند.
حجت الاسلام و المسلیمن فلاح زاده: خیلی تشکر می کنیم که وقت گذاشتید.
