- نویسنده: حسینی خراسانی
معيار تشخيص حيوانات حلال گوشت از حرام گوشت و شرايط ذبح شرعي
در قرآن مجيد آمده است: «فلينظر الانسان الي طعامه» انسان بايد به غذا و خوراکش دقت کند که آيا پاک و پاکيزه است يا نه؟ به همين خاطر و به دليل نقش مهمي که غذاي پاک در روحيه و اخلاق انسان ها دارد، در دين اسلام توجه زيادي به بحث خوراکي ها و آشاميدني ها شده و حتي در فقه کتابي تحت عنوان «اطعمه و اشربه» و «صيدو ذباحه» قرار داده شده است
تا احکام حلال و حرام خوردني ها در آن بيان شود. در ذیل به معيار تشخيص حيوانات حلال گوشت از حرام گوشت پرداخته ايم. در يک تقسيم بندي کلي، حيوانات يا قابل تذکيه اند يا نيستند. آن هايي که قابل تذکيه اند يا حلال گوشتند و يا حرام گوشت حيوانات حلال گوشت نيز تنها با تذکيه که شرايط آن مطرح شده، خوردن گوشت آن حلال مي شود. بنابراين تذکيه شرط اصلي حليت گوشت حيوانات است. حيوانات خشکي اهلي يا وحشي که حلال گوشت اندحيواناتي که در خشکي زندگي مي کنند برخي حلال و برخي حرام گوشت هستند.فقها اين گونه حيوانات را به غير از پرندگان به دو دسته تقسيم مي کنند که اين حيوانات يا اهلي و يا وحشي هستند.در ميان حيوانات اهلي، گاو و گوسفند و شتر بيش از همه مطرح است که به آن ها انعام ثلاثه گفته مي شود. همه فقها اتفاق نظر دارند که اين سه گونه حلال اند مگر اين که دچار عارضه اي خارجي شوند که در آن صورت خوردن گوشت آن ها حرام است. مثل اين که حيوان حلال گوشت نجاست خوار شود يا فرزند آن ها مثل بره و بزغاله از شير خنزير يعني خوک تغذيه کند که در اين صورت گوشت آن حرام مي شود. حيوانات اهلي که در خشکي زندگي مي کنند مانند انعام ثلاثه، شير و پوست و گوشتشان حلال است.
الاغ و اسب و قاطر مکروه است
غير از اين سه گونه حيوان اهلي، سه گونه ديگر به نام هاي اسب و الاغ و قاطر وجود دارد که بيشتر از اين سه حيوان براي حمل بار استفاده مي شود و از نظر فقهاي ما خوردن گوشت اين سه حيوان مکروه است؛ اگر چه جزو حرام گوشت ها محسوب نمي شوند اما طبيعت انسان از اين حيوانات انزجار دارد و از آن ها استفاده نمي کند. کراهت به ويژه در گوشت الاغ بيشتر است اما از نظر فقه اسلام اين حيوانات حرام گوشت نيستند.پوست اين حيوانات نيز اگر تذکيه شود اشکالي ندارد و مي توان از آن ها استفاده کرد حتي اگر تذکيه شود گوشت آن ها پاک است، يعني نجس نيست نه اين که حلال باشد.
حيوانات وحشي حلال گوشت
دسته دوم حيوانات که وحشي هستند مثل آهو، گوزن، غزال ، بز، ميش و بز کوهي، حلال گوشت هستند دليل خاصي هم مبني بر حلال بودنشان داريم درباره گورخر فقها اختلاف نظر دارند برخي آن را مثل الاغ مکروه و برخي هم حرام مي دانند.از اين حيوانات که در اين دسته بندي ها قرار گيرند، بگذريم حکم حليت يا حرمت بقيه حيوانات متفاوت است. درباره برخي از آن ها دليل خاص مبني بر حرام بودن داريم. به عنوان مثال دليل خاص داريم که گرگ، روباه، پلنگ، ببر، شير و… حرام گوشت هستند البته نجس العين نيستند.
خرگوش حرام گوشت است
خرگوش حرام گوشت است در حالي که برخي فکر مي کنند خرگوش حلال گوشت يا مکروه است، روايتي وجود دارد که از آن شايد بتوان کراهت را دريافت؛ روايتي که مي گويد رسول ا… از خوردن گوشت خرگوش کراهت داشتند نه اين که حرام باشد در حالي که فقهاي ما به اين روايت عمل نکرده اند. فقهاي ما اتفاق نظر دارند که گوشت خرگوش حرام است و فقهاي ما مي گويند اين روايت را بايد حمل بر تقيه کرد.
سگ و خوک نجس العين اند
حيواناتي مانند سگ و خوک که اصلا نجس العين اند يعني اصلا قابل تذکيه نيستند در حالي که گرگ و پلنگ و روباه و…، حرام گوشت ولي قابل تذکيه اند. مثلا اگر کسي روباه را تذکيه کرد مي تواند از دم روباه استفاده کند و در لباس از آن بهره ببرد. اما از هيچ يک از اجزاي سگ يا خوک نمي تواند استفاده کند اگر هم به آن دست بزند، نجس است.
پرنده هاي شکاري حرام گوشت اند
پرنده ها به دو دسته کلي درنده(شکاري) و غيردرنده تقسيم بندي مي شوند.
پرنده هاي شکاري پرنده هايي هستند که چنگال دارند و گوشتخوار و درنده اند مثل باز، عقاب، کرکس، مرغ ماهيخوار و…
ما دليل خاصي داريم که چنين پرنده هايي چه صحرايي باشند مثل باز شکاري، عقاب و چه دريايي باشند .مثل مرغ ماهيخوار ،چون شکاري اند و چنگال دارند، جزو حيوانات حرام گوشت محسوب مي شوند.پرنده هاي غيردرنده که چنگال ندارند و گوشتخوار نيستند، حلال گوشت اند.
سه معيار براي حليت پرنده هاي غيردرنده
سه معيار است که پرنده هاي غيردرنده بايد داراي آن باشند تا گوشتشان حلال باشد. گاهي پرنده هايي هستند که غيردرنده اند اما نمي دانيم آيا حلال گوشت اند يا نه. در اين جا بايد به معيارها رجوع کرد.
معيار اول: يکي از معيارها به نوع پرواز پرنده وابسته است.
پرواز پرنده ها به دو صورت صفي و دفي است. پرواز به صورت صفي يعني اين که پرنده اي که يکدست و ثابت پرواز مي کند و بال نمي زند و مسافت طولاني را بدون اين که بال بزند حرکت مي کند. اين نوع پرنده که مدت بال نزدن او بيش تر از زماني است که بال مي زند، حرام گوشت است. در مقابل پرنده دفيف در هنگام پرواز مدام بال مي زند يعني مدت زمان بال زدن اين پرنده از مدت ثابت ايستادن بال ها بيشتر است. چنين پرنده هايي که دف آن بيش تر است و مدام بال مي زنند جزو پرنده هاي حلال گوشت اند.
معيار دوم : پرنده هاي داراي سنگدان، چينه دان و خارپشت پا حلال گوشت اند
اگر پرنده اي سه علامت داشت حلال گوشت است آن سه علامت داشتن چينه دان، (کيسه اي که وقتي پرنده چيزي مي خورد در آن جمع مي شود مثل چينه دان مرغ) ،سنگدان و خاري است که در پشت پاي پرنده قرار دارد. مثلا مرغ يا خروس اين خار را پشت پاي خود دارند. اين خار بالاتر از انگشتان پا قرار دارد و تقريبا مثل شست دست انسان مي ماند. البته لازم نيست هر سه معيار را داشته باشد اما اگر پرنده اي اين سه را نداشت، حرام گوشت است.
معیار سوم: برخي از پرنده ها براساس روايات حرام گوشت اند
درباره حليت برخي پرنده ها مثل پرستو، هدهد و شانه به سر يا مرغ سليمان، کلاغ و انواع آن مثل زاغ، کلاغ سبز و … برخي از فقها به دليل روايات وارده اختلاف نظر دارند. برخي گفته اند مکروه است و برخي ديگر از فقها گفته اند: بنابر احتياط واجب از خوردن آن ها اجتناب شود. انواع گنجشک، يا کريم (موسي کوتقي) قمري، کبوتر حلال گوشت است. برخي هم البته بلبل و قناري را مکروه مي دانند.
حيوانات مسخ شده حرام گوشت اند
برخي از فقها معياري ديگر را هم ذکر مي کنند و معتقدند حيوانات يا جزو مسخ شده هايند يا جزو آن ها نيستند. به حيوانات مسخ شده مسوخ مي گويند که در اقوام و ملت هاي گذشته برخي از افراد به دليل گناهان مسخ شدند که درقرآن درباره بني اسرائيل آمده است که به آن ها خطاب شد که بوزينه (ميمون) شوند. به همين دليل حيواناتي مثل ميمون، شامپانزه ، عنتر، زنبور، گرگ وخوک جزو حيوانات مسخ شده اند که حرام گوشت اند. به اين نکته بايد اشاره کنم که برخي فکر مي کنند اين ميمون ها همان انسان هاي مسخ شده اند در حالي که آن انسان هاي گناهکار به شکل اين حيوانات در مي آمدند اما بعد از سه روز مي مردند. پس اين طور نيست که اين حيوانات آن انسان هاي مسخ شده باشند بلکه آن انسان ها به شکل اين حيوانات درآمدند و بعد هم مردند. جالب است که در امت اسلام مسخ نداريم ممکن است خداوند عذاب بر مسلمانان نازل کند اما به احترام رسول ا… (ص) آن ها را مسخ نمي کند.
حيوانات از نظر تذکيه به سه دسته تقسيم مي شوند
در صورتي گوشت حيوانات حلال گوشت ،حلال است که تذکيه شود. حيوانات از نظر تذکيه به سه دسته تقسيم مي شوند؛ برخي از آن ها قابل تذکيه اند که در اين صورت گوشت آن حلال و پوستشان پاک است دسته ديگري از حيوانات هستند که قابل تذکيه اند که در آن صورت گوشتشان پاک است ولي خوردن آن حلال نيست مثل گرگ .دسته سوم حيوانات نجس العين اند يعني غيرقابل تذکيه اند مثل خوک و سگ.
تذکيه ماهي
تذکيه در حيوانات متفاوت است، مثلا در حيوانات دريايي تذکيه به اين معناست که زنده از آب گرفته شود مثلا اگر کسي ماهي را زنده از آب بگيرد يا ماهي زنده از آب بيرون پريد و انساني آن را با دست گرفت حلال است به همين دليل اگر انساني ماهي زنده را قورت بدهد حلال است و اشکالي ندارد اگر ماهي در آب بميرد و بعد بيرون آورده شود، حرام است، يا اگر از آب بيرون بپرد و کسي روي آن دست نگذارد حرام است. البته تور صيادي هم در حکم دست انسان است.
شتر با نحر تذکيه مي شود
تذکيه شتر به نحر آن است يعني گودي زير گلوي شتر بايد با نيزه يا يک آلت آهني ديگر بريده شود و خون از بدن آن خارج شود پس اگر شتر را سر ببرند حرام مي شود. البته اگر بعد از نحر سر او را ببرند اشکالي ندارد گاو، گوسفند و الاغ و… با بريدن ۴ رگ گردن تذکيه مي شوند.تذکيه گاو و گوسفند و اسب و الاغ و قاطر و هر حيوان قابل تذکيه ديگر به اين است که ۴ رگ گردن او را قطع کنند؛ دراين صورت تمام اجزاي حيوانات حلال گوشت حلال است و درحرام گوشت ها فقط پوست و مويشان، حلال است.
تذکيه از طريق سگ شکاري
برخي از تذکيه ها هم از طريق سگ شکاري صورت مي گيرد يعني اگر حيوان حلال گوشت وحشي را سگ وحشي با رعايت شرايط مربوطه شکار کند، گوشت آن حيوان شکار شده حلال است. در صورتي که سگ شکاري گلوي آن حيوان مثل آهو را گرفته باشد و بر اثر گاز گرفتگي حيوان مرده باشد، حلال است ولي اگر حيوان هنوز نمرده باشد و در حال دست و پا زدن باشد، فرد بايد سر آن را ببرد.
شرايط حليت جنين داخل شکم حيوانات
اگرجنين داخل شکم هنوز زنده باشد بايد سر آن را بريد و حلال است ولي اگر مرده باشد به شرط اين که پشم و گوشت در آن روييده باشد ولو اين که داخل شکم مادرش مرده حلال است چون تذکيه جنين به تذکيه مادرش است.
تخم پرنده هاي حلال مرده ، حلال است
تخم پرنده حلال هم اگر کامل بسته باشد و از داخل شکم پرنده مرده خارج کنيم، حلال است حتي اگر آن پرنده حرام شده باشد يعني تذکيه نشده باشد. حيوانات به غير از ماهي و ملخ بايد رو به قبله سر بريده شود البته جايي که امکان اين مسئله نيست مثل جايي که سگ شکاري اين کار را مي کند رو به قبله بودن مطرح نيست علاوه بر آن آلتي که سر حيوان بايد با آن بريده شود بايد از جنس آهن باشد پس آلياژي مثل چاقوي استيل از نظر برخي فقها محل اشکال است.ذباح (کشنده حيوان) بايد مسلمان باشد حيواناتي هم که در خارج از کشور ذبح مي شوند، بايد با نظارت دولت جمهوري اسلامي باشد. فرآورده هاي گوشتي وارداتي بايد تنها از کشورهايي وارد شود که ما در آن جا، ناظران به ذبح اسلامي داشته باشيم.
